Jump to content

Mga diwata, bathala at tauhan sa Mitolohiya kan Pilipinas

Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya

An sumusunod ay listahan nin mga diyos, diyosa, o mga bathala asin marami pang iba pang mga banal, mga kalahating bathala, asin mga mahalagang tauhan hale sa klasikal na mitolohiya nin Pilipinas asin mga katutubong relihiyon sa Pilipinas na tinatawag na Diwata, kung sain an mga malalawak na kwento naglalakop hale sa isang daang taon na an nakalipas hasta siguro sa libo-libo na taon hale sa modernong panahon. An terminong Bathala sa huli pinalitan an "Diwata" bilang pangunahan na salita para sa "mga diyos" asin naging kahulugan kan anuman na supernatural na nilalang na sinasamba para sa pagkontrol sa mga aspeto nin buhay o kalikasan. Sa paglipas nin panahon, si Bathala (o Bathalà/Maykapál) naging kaakibat sa Kristiyanong Diyos asin naging kasingkahulugan nin Diyós [1]

An mga Diwata sa mitolohiya nin Pilipinas nagtutukoy sa mga engkantada, diwata, mga espiritu nin kalikasan, mga nilalang sa langit, asin mga mitolohikal na bathala. Sa katutubong relihiyon, partikular ini nagtutukoy sa mga celestial na nilalang asin mga espiritu nin kalikasan na dai kailanman naging tao. An mga espiritung ini pwedeng halipot hale sa mga tagapag-alaga nin mga bagay, halaman, o hayop, hasta sa mga diyos na kumakatawan sa mga natural na puwersa, abstract na konsepto, o maski mga diyos sa isang pantheon [2] [3] [4] .An Pag-Diwata iyo an ritwal na nag-iibog nin papuri, pagsamba asin pagdayaw sa mga diyos asin espiritu nin kalikasan. [5]

Anito, o anitu Sa Mitolohiya kan Pilipinas, nagtutukoy sa mga espiritu kan mga ninuno, mga espiritu kan mga patay, mga daimong espiritu asin sa mga imahen nga kahoy na nagpapakita o naglalaman sa mga ini.[5][6][7][8][9]Pag-anito an ritwal na kung sain ang mga shaman nagkokomunikar sa mga espiritu kan mga patay asin mga espiritu kan mga ninuno,[5] pati na ang mga daimong espiritu[10][11]

Pangkalahatang-ideya

[baguhon | baguhon an source]

An mga Tauhan sa Mitolohiya kan Pilipino, kabali na an mga diyos (diwata), mga bayani, asin iba pang mga mahalagang pigura. An kada pangkat etniko mayda sarong natatanging panteon kan mga diyos. An iba sa mga diyos kan mga grupong etniko may magkapareho na mga pangalan o asosasyon, pero nanatiling iba-iba sa saindang mga pagkakaigwa. An pagkakaiba-iba sa mga mahalagang pigura ini ipinapakita sa maraming mga kaso, kung sain an pangunahing halimbawa iyo an Ifugao pantheon, kung sain sa sarong solong panteon, an mga diyos tinatayang umabot sa hindi man lang 1,500. Mayda labis pa sa isang daang natatanging pantheon sa Pilipinas.

An mitolohiya kan Pilipinas asin relihiyong bayan magkasumpaki, [12] samantalang magkaugnay, sa simula magkaiba. An mitolohiya sarong koleksyon kan mga kuwento na nagpapaliwanag kan pinagmulan kan mundo, mga natural na phenomena, asin mga aksyon kan mga diyos, espiritu, asin mga bayani. Ini nagsiservisyo bilang sarong kultural na salaysay, kadalasan nakatali sa mga paniniwala kan sarong komunidad. An relihiyong bayan, sa luwas na banda, naglalakip sa mga espirituwal na mga gawain, ritwal, sistemang moral, asin teolohiya na nagugat sa mga paniniwala na ito. [13] An mitolohiya sarong parte kan relihiyon, samantalang an relihiyon sarong mas malawak na sistema na kinabibilangan kan pagsamba, ritwal, asin mga etikal na kode. An kada pangkat etniko may kanya-kanyang pangkalahatang termino na ginagamit para itukoy sa lahat kan mga diyos o sarong sub-set kan mga diyos, kung sain an pinakalaganap na termino sa pangkat etniko sa Pilipinas, an mitolohiya bago an kolonyal ay madalum na nakatali sa relihiyong bayan, kung sain an kada pangkat etniko may kanya-kanyang panteon kan mga diyos, espiritu kan mga ninuno, asin espiritu kan kalikasan. Halimbawa, an "diwata" nagtutukoy sa mga diyos, diyosa, asin mga celestial na nilalang, samantalang an "anito" kadalasan naglalarawan kan mga espiritu kan ninuno o mga menor de edad na diyos. An mga terminong ini asin an saindang mga kahulugan iba-iba sa kada rehiyon asin pangkat etniko. [9]

Habang an mitolohiya nakatutok sa mga salaysay patungkol sa mga nilalang na ini, an katutubong relihiyon nagsasangkot sa mga ritwal para parangalan o patahimikin an mga ini. An iba na grupo nagsisimba sa sarong pinakamataas na diyos, samantalang an iba gumagalang sa sarong hanay kan mga espiritu na konektado sa kalikasan asin pang-adlaw-adlaw na buhay. Sa paglipas kan panahon, an mga alamat naging mga alamat o kwentong bayan, lalo na't dai na ini konektado sa saindang pinagmulan na relihiyon. [14] Binago kan pagpapakilala kan Islam asin Kristiyanismo an mga praktis kan mga katutubong relihiyon, pero an dakulang bahagi kan mitolohiya kan Pilipinas asin relihiyong bayan nanatili, naghalo sa mga bagong pananampalataya. Sa kabila kan mga siglo na kolonisasyon, an mga kuwento kan mga diyos, espiritu, asin mga bayani nanatili'ng mahalaga sa kulturang Pilipino, nagpapakita kan pagkakaiba sa pagitan kan mga salaysay kan mitolohiya asin kan mga espirituwal na kasanayan na nakatali sa saindang mga gawain. [15]

An ibang mga grupong etniko may mga panteon na pinamumunuan kan sarong pinakamataas na diyos (o mga diyos), samantalang an iba gumagalang sa mga espiritu kan mga ninuno asin/o mga espiritu kan kalikasan, kung sain mayda sarong punong diyos pero tinatanggap na dai an pinakamataas na diyos sa saindang pagkadiyos sa bansa iyo an anito. An mismong termino pwede pa man magbahi sa ninuno o anito (mga espiritu kan ninuno) asin diwata (mga diyos, diyosa, asin bathala), bagaman sa maray na mga pagkakataon, an kahulugan kan mga termino iba-iba depende sa etnikong samahan.[16][17]



Diwata sa mga Pangkat etniko - Mga Espiritu ng Kalikasan asin mga bathala o diyos

[baguhon | baguhon an source]
Tagno nin Diwata Agusan image (900–950 AD) nadiskubre kan 1917 sa pang pang nin ilog Wawa Esperanza, Agusan del Sur, Mindanao. Ginagalang kan mga tawo bilang imahe nin Diwata, iyo ini ngonyan sa the American Field Museum

Sa huli pangkat-etniko, an mga espiritung dai kailanman naging tawo tinatawag na diwata. An mga espiritung ini pwede maging:

  1. Mga simpleng espiritu na nagbabantay sa isang bagay, tanom, hayop, o lugar,[16][17]
  2. Mga diyos na kumakatawan sa mga abstract na konsepto o natural na mga pangyayari,[18][19]
  3. Mga diyos na parte nin isang pangkat kan mga bathala o diyos (pantheon).[20][21]

An mga diwata tinatawag man sa iba-ibang mga ngaran arog kan dewatu, divata, duwata, ruwata, dewa, dwata, asin diya sa iba’t ibang mga linggwahe Pilipino. An salitang diwa sa Tagalog (ibig sabihin, "espiritu" o "diwa") naggagikan sa Sanskrit na devata (देवता) o devá (देव), na nangangahulugang "diyos" o "taga-langit". An ngaran nin diwata naggikan sa pagsasanib nin paniniwala Hindu-Budista pinaagi kan dai direktang ugnayan kan Pilipinas sa Timog Asya sa pamamagitan nin Srivijaya asin Majapahit.[4]

Pirmi, nagkakaiba-iba kung ano an mga nilalang na itinuturing na diwata depende sa pangkat-etniko. Sa huli pangkat-etniko arog kan B'laan, Cuyonon Visayan, asin Tagalog, an Diwata nagtutukoy sa kataas-taasang diyos sa kanilang pantheon, kaya may mga iba-ibang katawagan para sa mga espiritung dai tawo.[16][22][4]

Tagalog

[baguhon | baguhon an source]

Mga Sinaunang diwata at bathala

[baguhon | baguhon an source]

Bathala - Si Bathalà o Maykapál an kataas-taasang Diyos, an tagapaglikagapamahala kan sansinukob. Siya an pinakamakapangyarihang diyos asin kilala man siya bilang Bathalang Maykapal (maylikha). Pinaniniwalaan kan mga sinaunang Tagalog na siya an hari kan mga diwata asin punong diyos o pinaka-ama kan gabos na mga mas mababang diyos[23][24] Si Bathala an kilala man sa tawag na Abba[25] at Diwatà (Dioata, Diuata) - Hango sa salitang Sanskrit na deva at devata, na nangangahulugang "diyos" o "taga langit"[26]

Lakapati - Lakanpati Siya man an pangunahing diyos kan kasaganahan asin pagkamayabong, na inilalarawan bilang may katangian kan pinagsamang lalaki asin babae na magkasama (androgyne), na sumisimbolo sa kapangyarihang mamunga o pumunla sa na pagsasama.[27][28]

Buan - Si Buan an diwata kan buwan asin an dalagang nasa buwan.[29] An mga Tagalog hale sa Laguna tinatawag si Buan bilang "Dalágañg nása Buwán" (Dalagang Nasa Buwan) "Dalágañg Binúbúkot" (Dalagang Tinatago)[30][31] Ayon sa mga kronikang Espanyol, an mga sinaunang Tagalog ay iginagalang an buwan (Buan) bilang isang diyos, lalo na kung ini an bago pa lamang lumilitaw (ang unang silahis kan buwan). Sa panahong ini, sila ay nagdiriwang nang malaki, sinasamba ito asin malugod na tinatanggap, hinihiling dito an kaniláng mga nais: an iba ay humihiling ng maraming ginto; an iba naman ay maraming bigas; an iba ay isang magandang asawa o isang marangal, mayaman, at mabuting asal na kabiyak; at an iba naman ay kalusugan at mahabang buhay. Sa madaling salita, bawat isa ay humihiling ng kaniláng pinakanais sapagkat naniniwala sila na kayang ipagkaloob ito ng buwan sa kanila nang sagana.[32][33][34]

Lakan Bini - si Lakan Bini ay kilala rin bilang Lakang Daitan (Panginoon ng Pagtatali o Pagsasama) – Siya an tagapangalaga kan lalamunan asin an tagapagtanggol sa kaso kan anomang sakit sa lalamunan.[35][36] May ilang may-akda na maling nagtala ng kanyang pangalan bilang Lacambui at ayon sa kanila, siya an diyos kan mga sinaunang Tagalog na nagpapakain.[37]

Araw - Si Araw o Haring Araw ay an sinaunang diwata o diyos kan araw. Ayon ki Juan de Plasencia, sinasamba kan mga sinaunang Tagalog an araw dahil sa kariktan asin kakisigan nito.[38] Kapag umuulan habang may sikat ng araw asin an langit ay may bahagyang pulang kulay, sinasabi nila na nagtitipon an mga anito upang magdala kan digmaan sa kanila. Dahil dito, sila ay natatakot nang labis, asin dai pinapayagan an mga kababaihan asin bata na bumaba hale sa kanilang mga balay hangga’t dai ini tumitila asin muling nagiging maaliwalas an kalangitan.[39]

Balangao - Si Balangao o Balangaw an diwata o diyos kan bahaghari kan mga sinaunang tagalog.[40][41] Sa klasikong Tagalog, An tamang pangalan kan bahaghari ay Balangaw, habang an bahaghari ay isang makatang termino na tumutukoy sa Balangaw. Naniniwala an mga sinaunang tagalog na an bahaghari ay tulay papuntang langit kan mga espirtu asin yumao sa pakikipag-ugnayan sa mga kaluluwa ng mga yumaong tao.[42][43][44]


Bicolano

[baguhon | baguhon an source]

Mga Dae kamatayan, mga Diwata asin mga Diyos

[baguhon | baguhon an source]
  • '''Gugurang''' – an pinakahalangkaw na diyos asin diyos nin kabut-an.[45] Nagaestar sa Bulkang Mayon, Diwata kan mga diwata asin anito; siya an nagtao kan sagradong kalayo. Pag siya nagagalit, pinapaugma niya an bunganga kan bulkan asin pinagahale an Bundok Malinao gamit an kidlat.[46] An saiyang ngaran nangangahulugan na "an matanda".[47]
  • Linti – surugoon ni Gugurang na may gahom sa kidlat.[46]
  • Dalogdog – surugoon ni Gugurang na may gahom sa kulog.[46]
  • Asuang – tugang ni Gugurang asin sarong malain na diyos na gustong agawon an kalayo ni Gugurang. Tinipon niya an mga maraot na espiritu tanganing maghari an kasamaan. Natalo siya ni Gugurang asin ginpreso sa irarom kan Bulkang Malinao, pero an saiyang impluwensya dai pa napapara.[46] Nagaestar siya sa Bundok Malinao.
  • Adlao – Diyos kan adlaw asin init. Anak lalaki ninda Dagat asin Paros, representasyon kan adlaw. Nagsali siya sa rebelyon ni Daga asin an saiyang hawak nagin adlaw.[48]
  • Bulan – Diyos kan bulan, An pinakabagang aki sa mga lalaki na aki ninda Dagat asin Paros. Isinasalarawan na saro na binatang magayon na nagpapasupil sa mga hayop asin mga sirena. May tataramon na pagkamoot ki Magindang pero madali siyang nahihiya.[49]
  • Haliya – Diyosa nin liwanag kan bulan na nakamaskara, mortal na kaaway ni Bakunawa. Siya an tagadipensa ki Bulan.[47]
  • Magindang – Diyos kan dagat asin pangingisda. Gabos an mga parasira gabos na pinapaduman niya sa dakulang huli.[50]
  • Bakunawa – Dakulang igat na igwang plano na lunsulon an bulan, nagpapadangat nin eklipse.[50]
  • Okot – Diyos kan kagurangan asin pangangasò. An saiyang sipol an nagtatao nin direksyon sa mga mangangasò.[50]
  • Languiton – Diyos kan langit.[49]
  • Tubigan – Diyos kan tubig.[49]
  • Dagat – Diyosa kan dagat, agom ni Paros.[49]
  • Paros – Diyos kan hangin, agom ni Dagat.[49]
  • Daga – Anak ninda Dagat asin Paros, nagmana sa gahom kan hangin. Nagsubok siya na magribeldi laban sa lolo niyang si Languit pero nagdaran.[49]
  • Bitoon – Bunso na aki ninda Dagat asin Paros, napate siya ni Languit sa pagnana kan mga apo. An saiyang lawas nagin mga bituon.[49]
  • Ang Higante – Nag-aalalay sa kinaban; an paggalaw kan saiyang mga kamot nagdadara nin linog.[49]
  • Sirinaw – Diyos kan adlaw na nagmahal ki Rosa, sarong mortal. Dahil sa kapungot, nasunog an banwaan.[51]
  • Batala – Mabuting diyos na lumaban ki Kalaon.[50]
  • Kalaon – Malain na diyos nin kalayo asin pagkawasak.[50]
  • Anak ni Kalaon – Nagsupog sa kagustuhan kan saiyang ama.[50]
  • Onos – Diyos nin mga kalamidad asin sakuna.[52]
  • Oryol – Magayon na engkantada na igat an hawak na ubos, nagtaram na nagtabang kay Handyong.[52]

Bisaya

[baguhon | baguhon an source]

Mga Walang Kamatayan, Mga Diwata asin mga Bathala kan mga Sinaunang Bisaya

[baguhon | baguhon an source]
  • Kaptan: an pinakataas na diyos asin diyos kan langit na naglaban ki Magauayan sa mahabang panahon hasta naglaba si Manaul; pinuno kan Kahilwayan, an kahadian sa langit; may kapangyarihan sa hangin asin kidlat;[53] sa iba pang mga alamat, agom ni Maguyaen;[54] tinatawag man na Bathala sa sarong alamat;[55] tinawag man na Abba sa sarong kronika.[56]
  • Maguayan: diyos kan katubigan; ama ni Lidagat; tugang ni Kaptan[57]
  • Mga Sugo ni Kaptan
    • Dalagan: an pinakapadali na higante na may pakpak, may armas na mahabang sibat asin matulis na espada[57]
    • Guidala: an pinakamarangis na higante na may pakpak, may hawak man na mahabang sibat asin matulis na espada[57]
    • Sinogo: an pinakapormado na higante na may pakpak, paborito ni Kaptan pero nagtaksil kaya ikinulong sa ilarom kan dagat[57]
  • Maguyaen: diyosa kan hangin-dagat[54]
  • Magauayan: naglaban ki Kaptan sa mahabang panahon hasta naglaba si Manaul[53]
  • Manaul: an dakulang uwak na naghulog nin mga batong dakula sa laban ni Kaptan asin Magauayan, na nagin mga isla[53]
  • Mga Katabang ni Manaul
  • Lidagat: diyosa kan dagat; agom kan hangin; aki ni Maguayan[57]
  • Lihangin: diyos kan hangin; agom kan dagat; aki ni Kaptan[57]
  • Licalibutan: aki na lalaki nina Lidagat asin Lihangin na may katawang bato; nagmana nin kapangyarihan sa hangin halik sa saiyang ama; nagrebelde ki Kaptan; pinatay kan galit kan lolo niya; nagin daga an lawas[57]
  • Liadlao: aki na lalaki nina Lidagat asin Lihangin na may gintong lawas; nagin adlaw[57]
  • Libulan: aki na lalaki nina Lidagat asin Lihangin na may lawas na tansô; nagin bulan[57]
  • Lisuga: aki na babae nina Lidagat asin Lihangin na may pilak na lawas; naging mga bituon[57]
  • Adlaw: diyos kan adlaw, sinasamba kan mga marhay[55]
  • Bulan: diyos kan bulan na nag-aagom nin liwanag sa gab-i[55]
  • Bakunawa: diyos na igat-serpiyente na kayang ikutan an kinaban; naglamon nin anom na bulan[55]
  • Mga Diyos sa Ilarom kan Pamumuno ni Kaptan
    • Makilum-sa-twan: diyos kan kapatagan asin lambak[54]
    • Makilum-sa-bagidan: diyos kan kalayo[54]
    • Makilum-sa-tubig: diyos kan dagat[54]
    • Kasaray-sarayan-sa-silgan: diyos kan mga salog[54]
    • Magdan-durunoon: diyos kan mga natatago na lawa[54]
    • Sarangan-sa-bagtiw: diyos kan bagyo[54]
    • Suklang-malaon: diyosa kan masayang harong[54]
    • Alunsina: diyosa kan langit[54]
    • Abyang: sarong diyos sa ilarom ni Kaptan[54]
  • Maka-ako: tinatawag man na Laon; lumikha kan kinaban[58]
  • Linok: diyos kan linog[58]
  • Makabosog: diyos na nagtatao nin pagkaon sa mga nagugutom[58]
  • Sidapa: Mataas na diwata asin diyos kan kamatayan; kapareho ni Makaptan sa Kamaritaan[54]
  • Makaptan: diyos kan sakit; kapareho ni Sidapa sa Kamaritaan; tugang ninda Magyan asin Sumpoy[54]
  • Lalahon: diyosa kan kalayo, bulkan asin ani;[59] tinatawag man na Laon[56]
  • Santonilyo: diyos na nagpapadara nin uran pag inilubog an saiyang imahe sa dagat[56]
  • Cacao: Maria Kakaw, an diwata kan Bundok Lantoy[60]
  • Mangao: agom ni Cacao[60]

Sangunian

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1. 
  2. ↑ People: January/February 2025. 2025-01-06. doi:10.1044/leader.ppl.30012025.members-news-january.14. https://doi.org/10.1044/leader.ppl.30012025.members-news-january.14. 
  3. ↑ Owen, Norman G. (February 1998). Historical Dictionary of the Philippines. By Artemio R. Guillermo and May Kyi Win . Lanham, Md.: The Scarecrow Press, 1997. xi, 363 pp. $62.00.. doi:10.2307/2659094. https://read.dukeupress.edu/journal-of-asian-studies/article/57/1/273/336734. 
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Tilman, Robert O. (February 1971). The Philippines in 1970: A Difficult Decade Begins. doi:10.2307/2642713. http://caliber.ucpress.net/doi/abs/10.1525/as.1971.11.2.01p0079e. [gadan na takod] Error sa pag-cite: Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 Scott, William Henry (2004). Barangay: sixteenth century Philippine culture and society (5. pr ed.). Manila: Ateneo de Manila Univ. Pr. ISBN 978-971-550-135-4. 
  6. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). Tips from the blog XI: docx to pdf. doi:10.59350/fkbwr-efa03. https://doi.org/10.59350/fkbwr-efa03. Retrieved on 2025-01-24. 
  7. ↑ Grain Transportation Report, January 23, 2025 (Report). U.S. Department of Agriculture, Agricultural Marketing Service. 2025-01-23. doi:10.9752/ts056.01-23-2025. 
  8. ↑ Funk, Leberecht (2014), Musharbash, Yasmine; Presterudstuen, Geir Henning, eds., "Entanglements between Tao People and Anito on Lanyu Island, Taiwan", Monster Anthropology in Australasia and Beyond (in English), New York: Palgrave Macmillan US, pp. 143–159, doi:10.1057/9781137448651_9, ISBN 978-1-349-50129-8, retrieved 2025-01-24 
  9. ↑ 9.0 9.1 Zialcita, Fernando N. (2020). "Gilda Cordero-Fernando: 1932–2020". Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints 68 (3–4): 541–547. doi:10.1353/phs.2020.0040. ISSN 2244-1638. https://doi.org/10.1353/phs.2020.0040. 
  10. ↑ "Ancestral Control", Saturday Is for Funerals, Harvard University Press, pp. 133–146, 2011-10-15, retrieved 2025-01-28 
  11. ↑ Dizon, Mark (2015). "Sumpong: Spirit Beliefs, Murder, and Religious Change among Eighteenth-Century Aeta and Ilongot in Eastern Central Luzon". Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints 63 (1): 3–38. doi:10.1353/phs.2015.0007. ISSN 2244-1638. https://doi.org/10.1353/phs.2015.0007. 
  12. ↑ Salamon, Hagar; Goldberg, Harvey E. (2012-03-22). "Myth-Ritual-Symbol". A Companion to Folklore. pp. 119–135. doi:10.1002/9781118379936.ch6. ISBN 978-1-4051-9499-0. 
  13. ↑ Leeming, David (2001-11-29), "Introduction", Myth, New York: Oxford University Press, pp. 3–26, doi:10.1093/0195142888.003.0001, ISBN 0-19-514288-8, retrieved 2025-02-13 
  14. ↑ Segal, Robert A. (2015-07-23). "Introduction. Theories of Myth". Very Short Introductions. doi:10.1093/actrade/9780198724704.003.0001. https://doi.org/10.1093/actrade/9780198724704.003.0001. 
  15. ↑ Despotis, Athanasios (2022-02-25). "Religious and Philosophical Conversion in Paul and John". Religious and Philosophical Conversion in the Ancient Mediterranean Traditions. BRILL. pp. 315–341. doi:10.1163/9789004501775_014. ISBN 978-90-04-50177-5. Retrieved 2025-01-24. 
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 Scott, William Henry (2004). Barangay: sixteenth century Philippine culture and society (5. pr ed.). Manila: Ateneo de Manila Univ. Pr. ISBN 978-971-550-135-4.
  17. ↑ 17.0 17.1 Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Retrieved 2025-03-16. 
  18. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na :1
  19. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Retrieved 2025-03-16. 
  20. ↑ Royle, Stephen (2018-11-30). "Tips from the blog XI: docx to pdf". doi.org. Retrieved 2025-03-16. 
  21. ↑ Scott, William Henry (2004). Barangay: sixteenth century Philippine culture and society (5. pr ed.). Manila: Ateneo de Manila Univ. Pr. ISBN 978-971-550-135-4. 
  22. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na :2
  23. ↑ Bloomfield, Maurice; Monier-Williams, Monier; Leumann, E.; Cappeller, C. (1900). "A Sanskrit-English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages". The American Journal of Philology 21 (3): 323. doi:10.2307/287725. https://www.jstor.org/stable/287725?origin=crossref. 
  24. ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4. 
  25. ↑ Batarshin, V.O.; Semiohin, A.S.; Sotnikova, P.A.; Krylov, V.V.; Golovatenko, A.A. (2018). "Microbiological enrichment of rare and scattered elements". Mining Informational and analytical bulletin 12 (62): 31–34. doi:10.25018/0236-1493-2018-12-62-31-34. ISSN 0236-1493. https://doi.org/10.25018/0236-1493-2018-12-62-31-34. 
  26. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1. 
  27. ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4. 
  28. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, retrieved 2025-03-13 
  29. ↑ Aristondo, Miguel Ibáñez (2021). "Visual Arguments and Entangled Ethnographies in the Boxer Codex". Manuscript Studies: A Journal of the Schoenberg Institute for Manuscript Studies 6 (1): 98–130. doi:10.1353/mns.2021.0003. ISSN 2381-5329. https://doi.org/10.1353/mns.2021.0003. 
  30. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1. 
  31. ↑ Patricia, Patricia; Buitrago Palacios, Nátali (2014-12-30). "Los opositores en el proceso de restitución de tierras: análisis cuantitativo de la jurisprudencia, 2012-2014". Revista de Derecho Público (33): 1–34. doi:10.15425/redepub.33.2014.29. ISSN 1909-7778. https://doi.org/10.15425/redepub.33.2014.29. 
  32. ↑ Souza, George Bryan; Turley, Jeffrey Scott (2016-01-01). The <i>Boxer Codex</i>. BRILL. ISBN 978-90-04-29273-4. 
  33. ↑ Kern, H. (1893). "De Gewoonten der Tagalogs op de Filippijnen volgens Pater Plasencia". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 42 (1): 103–119. doi:10.1163/22134379-90000154. ISSN 0006-2294. https://doi.org/10.1163/22134379-90000154. 
  34. ↑ Lamadrid, Lázaro (1954-04). "Letter of Fray Pablo de Rebullida, O.F.M., to Venerable Antonio Margil De Jesus, O.F.M., Urinama Costa Rica, August 18, 1704". The Americas 10 (1): 89–92. doi:10.2307/978104. ISSN 0003-1615. https://doi.org/10.2307/978104. 
  35. ↑ Wolff, John U. (2011), "The Vocabulario de Lengua Tagala of Fr. Pedro de San Buenaventura (1613)", Philippine and Chamorro Linguistics Before the Advent of Structuralism, Akademie Verlag, pp. 33–48, ISBN 978-3-05-005619-7, retrieved 2025-03-13 
  36. ↑ Potet, Jean-Paul (2017). Ancient beliefs and customs of the Tagalogs. Clichy: Jean-Paul G. Potet. ISBN 978-0-244-34873-1. 
  37. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás. 
  38. ↑ Kern, H. (1893). "De Gewoonten der Tagalogs op de Filippijnen volgens Pater Plasencia". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 42 (1): 103–119. doi:10.1163/22134379-90000154. ISSN 0006-2294. https://doi.org/10.1163/22134379-90000154. 
  39. ↑ Donoso Jiménez, Isaac (2017). "Lope de Vega, Los cautivos de Argel, edición de Natalio Ohanna, Barcelona, Castalia, 2016, 336 pp. [ISBN: 978-84-9740-789-2]". Revista Argelina (5). doi:10.14198/revargel2017.5.10. ISSN 2444-4413. https://doi.org/10.14198/revargel2017.5.10. 
  40. ↑ "The Tehuantepec Railway and its Commercial Significance". Scientific American 51 (1326supp): 21254–21255. 1901-06-01. doi:10.1038/scientificamerican06011901-21254supp. ISSN 0036-8733. https://doi.org/10.1038/scientificamerican06011901-21254supp. 
  41. ↑ Elera, Casto de (1895). Catálogo sistemático de toda la fauna de Filipinas conocida hasta el presente. Manila: Imprenta del colegio de Santo Tomás. 
  42. ↑ Donoso Jiménez, Isaac (2017). "Lope de Vega, Los cautivos de Argel, edición de Natalio Ohanna, Barcelona, Castalia, 2016, 336 pp. [ISBN: 978-84-9740-789-2]". Revista Argelina (5). doi:10.14198/revargel2017.5.10. ISSN 2444-4413. https://doi.org/10.14198/revargel2017.5.10. 
  43. ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: sixteenth-century Philippine culture and society. Quezon City, Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4. 
  44. ↑ Patricia, Patricia; Buitrago Palacios, Nátali (2014-12-30). "Los opositores en el proceso de restitución de tierras: análisis cuantitativo de la jurisprudencia, 2012-2014". Revista de Derecho Público (33): 1–34. doi:10.15425/redepub.33.2014.29. ISSN 1909-7778. https://doi.org/10.15425/redepub.33.2014.29. 
  45. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Tiongson, N. G. 1994
  46. ↑ 46.0 46.1 46.2 46.3 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Vibal, H. 1923
  47. ↑ 47.0 47.1 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Soltes2009
  48. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Arcilla, A. M. 1923
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 49.3 49.4 49.5 49.6 49.7 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Beyer, H. O. 1923
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 50.3 50.4 50.5 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Realubit, M. L. F. 1983
  51. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Buenabora, N. P. 1975
  52. ↑ 52.0 52.1 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Castaño, F. J. 1895
  53. ↑ 53.0 53.1 53.2 53.3 53.4 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Hill, P. 1934
  54. ↑ 54.00 54.01 54.02 54.03 54.04 54.05 54.06 54.07 54.08 54.09 54.10 54.11 54.12 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Jocano, F. L. 1969
  55. ↑ 55.0 55.1 55.2 55.3 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Buyser, F. 1913
  56. ↑ 56.0 56.1 56.2 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Ouano-Savellon, R. 2014
  57. ↑ 57.00 57.01 57.02 57.03 57.04 57.05 57.06 57.07 57.08 57.09 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Miller, J. M. 1904
  58. ↑ 58.0 58.1 58.2 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Demetrio and Fernando 1991
  59. ↑ Ongsotto, R. (2005).
  60. ↑ 60.0 60.1 Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Seki, K. 2001
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mga_diwata,_bathala_at_tauhan_sa_Mitolohiya_kan_Pilipinas&oldid=288661"