Jump to content

Agta

Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
Pagbabago puon kaitong 06:40, 13 Abril 2024 ni InternetArchiveBot (urulay | ambag) (Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5)
Agta nagbabalidya kan handikraft niya sa Olongapo, Zambales
Aking Agta sa Iriga, 2015

Demograpiko kan Filipinas
Edukasyon
Mga relihiyon
Mga tataramon
Mga tao

  Filipino
        Ibatan
        Ilokano
        Igorot
        Ibanag
        Pangasinan
        Kapampangan
        Aeta
        Sambal
        Tagalog
        Bikolano
        Mangyan
        Palawan
        Mga Bisaya
        Ati
        Chavacano
        Lumad
        Moro
        Bajau

An Agtâ (Ayta /ˈaɪtə/) siring man inaapod na Aeta sarong grupong etniko na nag'eerok sa wararak-warak sagkod mga tagong lugar sa kabubukiran kan Luzon sa Filipinas asin mga tinubo na ini sinasabing mga Negrito. Igwa an mga ini nin maitom na kublit (poon mairom sagkod subidong mairom na kayumanggihon), hababa (parati kulang sa 5 pye an langkaw), asin sadit an panghawakon. Sinda igwa nin mga kirikot na buhok, saradit na dungo asin hararom na kayumanggihon an mga mata. Hinuhuna na an mga Agta iyo an pinakaenot na mga kag'erok sa Filipinas bago pa an migrasyon Austronesyo.[1] Sa amnayan kan Luzon, an mga Ilokano inaapod an mga Agta na Pugut/Pugot asin an katagang ini tinutumoy man an mga tawong may maiitom na kublit alagad an bansag na ini dai suno kan mismong mga Agta ta nakakamenos daa an apod na ini sainda.[2] Sa Camarines Norte, an Agta inaapod man na "Abdyan" asin mismo an mga Agta duman inaapod ninda an sadiri na "Kabihug".[2]

Iba pang arapodan sainda: Ayta, Atta, Ata, Ati, Ita.

Kinamumugtakan

An mga ayta sa Filipinas mga Australo-Melanesiano. Kabali na diyan an mga aborigine sa Australya, mga Papuano, an mga Melanesiano kan Solomon Islands, Vanautu, Fiji, asin man an mga sakop kan Pranses sa New Caledonia.

An agi-agi kan mga Agta dai maubos marorip kan mga antropologo asin arkeologo. Sarong teoria iyo na an mga Ayta mga maku-apo kan mga orihinal na kag'erok sa Filipinas na nag'baklay sa mga dagang nagsusumpay sa mga isla nin Filipinas hale sa kadakulaan kan Asya, bakong arog kan mga Austronesyong kataraid ninda na nag'layag sa pagbanwa kan mga hararayong lugar. Sinasabi man na an mga Agta, bakong arog kan ibang mga Austronesyo, labis an pagngutiil sa paghira sa modo nin saindang pagbuhay. An pag'ngata' kan mga Espanyol na ibanwa sinda sa mga reducciones kan pagkokolonya ninda sa filipinas, daing inantosan. Kadaklan sainda nag'eestar sa mga temporaryong lungalong asin pahubo-hubo sa kadlagan kun saen sinda makakaguno nin mga prutas, makadakop nin mga layas na hayop o magsira sa mga salog. An gobyerno totoo pighihingoa na sinda mag'estar na sa mas permanenteng lugar arog kan pinagbanwa ninda sa lugar kan Pinit, Ocampo, Camarines Sur.

Mga etnolinggwistikong grupo

Dakul naghuhuna na an mga Agta o Ayta sarong grupo sana. Alagad, an totoo manlaen-laen sindang grupo, magkairiba man saindang tataramon kun an grupo igdi nagagamit pa an saindang lenggwahe, dawa totoo kadaklan pigadoptar na ninda an mga tataramon nin mga taga-ibaba na mas dominante.

An minasunod iyo an lista kan mga etnolinggwistikong grupo na konsideradong Agta huli sa saindang pisikal na hitsura asin sa klase kan pamumuhay ninda nagkaka-aragidan. An lista nakakaag man kun anong grupo asin kun saen haleng mga probinsya.[3][4][5]

  • Aeta – Luson Sentral
  • Agta – Sur-subangan nin Luson
  • Dumagat – Subangan nin Luson[6]
  • Alta

Pagbado

Kan mga enot na panahon an mga Agta sulot sana tapis (babae) asin bahag gibo hale sa ubak nin kahoy (lalake), alagad nag'aarog naman na maggubing kan mga badoon kan mga taga-ibaba siring kan pagsulot kalson/kamison an babae asin sa lalaki, pantalon asin polo.

Pig-eerokan asin mga tataramon kan Agta

An mga Agta napipisan sa 32 etno-linggwistiko grupo asin tinatayang may total na 33,000 katawo (taon 2003) an kagabosan kan mga manlaen-laen na grupong Agta.[7]. Alagad, an sarong profesor sa linggwistika sa Unibersidad kan Filipinas tinataya na apat-na-polong ribo (40,000) an populasyon kan mga Agta.[8]. Sinda nag'eestar sa subangan na parte kan Luzon sa mga probinsya nin Cagayan, Isabela, Aurora, Quirino, Quezon, Camarines Norte, asin sa Camarines Sur. Sarungat sa popular na pagtubod, an mga Agta may mga sadiring tataramon na haros dai masasabotan kan kataraid nindang para-oma asin bako man nakikigamit na sana kun arin an tataramon sa palibot ninda dawa totoo tatao sinda magtaram kan sa palibot nindang mga lenggwahe.[9] Alagad, an mga tataramon na Isarog Agta [10]asin Sorsogon Agta haros puho na huli sa pagdikit kan mga parataram kaini[11]. Siring man, an Lake Buhi Agta namimiligro naman mawara.[12][13][14][15]

Makuri an paghuros kan populasyon kan Agta

Sa ngonyan, an mga Agta makuri an paghuros kan saindang populasyon, bako huli sa pagharale sa sadiring mga lugar o hababang pagkamundag sa mga aki kundi sa halangkaw na pagkagaradan. Ini huling gayo sa mga helang, mala ta 80% kan kagadanan resulta sa kahelangan. Nangengenot na helang sainda iyo an tuberkulosis, na sinusundan kan pneumonia asin helang na gastrointestinal. An 49% kan mga aking Agta nagagadan bago inaabot an edad na 15. An grupong ini nagsasapong dayaday sa makuring malnutrition, malaria, mga halod sa tulak, alkoholismo, asin maating kundisyon na estaran.[16]

Kataytayan nin mga ladawan

  • Sarong Agtang daragita sa Mariveles, Bataan kan 1901
    Sarong Agtang daragita sa Mariveles, Bataan kan 1901
  • Agtang babae na naglalaba sa Ilian, Iriga City
    Agtang babae na naglalaba sa Ilian, Iriga City
  • Lumang pag gubing kan mga lalaking Agta, mahihiling sa Inorogan Shrine, Iriga City
    Lumang pag gubing kan mga lalaking Agta, mahihiling sa Inorogan Shrine, Iriga City
  • Ilian Tribe Cemetery sa Syudad nin Iriga
    Ilian Tribe Cemetery sa Syudad nin Iriga

Mga panluwas na takod

  • [1] Mga retrato kan Agta. Kinua 25-03-15.
  • [2] Edad inaabot kan mga Agta.Kinua 25-03-15.
  • [3] An Agta (Kabihug) sa Camarines Norte. Kinua 25-03-15.
  • [4] Archived 2023-10-11 at the Wayback Machine. The Black Presence in the Philippines. Runoko Rashidi. Kinua 26-03-15.
  • [5]Lista kan mga libro dapit sa Agta. Kinua 26-03-15.

Toltolan

  1. ↑ The Aeta People Kinua 25-03-15
  2. ↑ 2.0 2.1 Population Dynamics of a Philippine Rain Forest People: The San Ildefonso Agta (University Press of Florida, 1998)
  3. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Reid
  4. ↑ Reid, Lawrence A. (1987). "The Early Switch Hypothesis: Linguistic Evidence for Contact between Negritos and Austronesians". Man and Culture in Oceania 3 Special Issue: 41–59. Archived from the original on 2021-07-11. https://web.archive.org/web/20210711041024/https://core.ac.uk/download/pdf/32298107.pdf. Retrieved on 2020-11-03. 
  5. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na McHenry2013
  6. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Himes
  7. ↑ http://www.scribd.com/doc/38601846/Thirty-Endangered-Languages-in-the-Philippines Kinua 26-03-15
  8. ↑ http://www.ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/articles-on-c-n-a/article.php?igm=4&i=256 Kinua 25-03-15
  9. ↑ http://www.everyculture.com/East-Southeast-Asia/Agta-Orientation.html Kinua 26-03-15
  10. ↑ http://multitree.org/codes/agk Kinua 30-03-15
  11. ↑ http://multitree.org/codes/ays Kinua 30-03-15
  12. ↑ https://ph.news.yahoo.com/yes--some-pinoy-%E2%80%98languages%E2%80%99-are-on-the-brink-of-extinction.html Kinua 26-03-15.
  13. ↑ http://www-01.sil.org/sociolx/ndg-lg-grimes.html Kinua 26-03-15
  14. ↑ http://linguistlist.org/forms/langs/get-nearly-extinct.cfm Archived 2015-11-25 at the Wayback Machine. Kinua 26-03-15
  15. ↑ http://www.scribd.com/doc/38601846/Thirty-Endangered-Languages-in-the-Philippines Kinua 26-03-15
  16. ↑ http://www.everyculture.com/East-Southeast-Asia/Agta-Orientation.html Kinua 26-03-15
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Agta&oldid=273587"