Ariwaga

An ariwagà (Ingles: proverb; hali sa Latin na proverbium)^[1]^[2] sarong sarabihon na parating nasasambit, popular asin panô nin kadunongan. An mga ini parati hali sa sentido komun o basado sa agi-agi asin dunong kan banwaan. Nagamit ini nin tataramon na an kahulogan padupyas, sinasambit an sarong pasayod alagad iba an pakahulogan.

An ariwagà parati harali man sana sa kataraid na mga lengguwahe o kultura o nalakop sa paagi nin magkapirang tataramon. Sa Sulnopan, an Bibliya asin Daan na Latin, iyo an nagpawarak nin kadakol-dakol na ariwagà sa kahiwasan nin Europa dawa ngani totoo sa lambang kultura may sadiri sindang mga ariwagà basado sa kolektibong eksperensiya kan banwa.

Mga halimbawa kan ariwaga

An garô-gaso, sulpô .
Dai ka mag-udô sa sadiri mong natad.
An pagkaherak, ratak.
An matakot sa duron, mayong aanihon.
An hugakon tugang nin parahàbon.
An hugakon, magadan man bulokon.
Dai ka maghayop sa lubang.
An paghingua, bunga nin hanot-ginhawa.
Yaon sa tawo an gibo, yaon sa Dios an milagro.
An arin man na dalan, igwang kasagkoran.
An arin man na prusisyon nabalik sa simbahan.
Masasagop an baha, dài an dila.
Urog na mahaldat an gutgot kan umal ki sa kan matarom na sundang.
Daing yaman na nadadara sa lulubngan.
An may isinangat sa paga, may gagawaron pagkaaga.
An kahoy kun sain nakahuraray, duman napukan.
An gapong bantulinaw nalalabot man kun tinuturuan aro-aldaw.
Burabod nang burabod, naaatyanan.
Sa dai pigpagalan, dai man nin hinayang.
Ngapit madila ka kan linutab mo.
An tunay na tubó, mahamis sagkod sa puró.
An maisog, harani sa pandog.
Halangkaw na isip, hababang burikat.
An ayam na mabinatok, bakong parakagat.
An kabalang, baduan mong bulawan, kabalang man giraray.
An huring-huding may pakpak.
Mag-isusugad ka.
An nagluluway, matunok man hababaw.
An sabi kan kikiyaw, "Surusingagaw! Surusingagaw!"
An kipot na ngimot dai lalaogon nin namok.
An nakikisakay yaon na sa pampang.
Kun ano an puon, iyo an bunga.
An aksidente dai nalibot sa kuko.
Kun ano an kahoy, iyo an bunga.
An hinog iyo an tinutukdol.
May madunong na palpal, may patal na tuso.
An mga sira nagiribsaw kun natatarog.
An bubon na hababaw mapirawpisaw.
Gibo mo, tios mo.
Ubos-ubos biyaya, pagpuwas tinganga.
Magsurusingagaw, primerong tulod tumukaw ta kun ikalima na, dai na.
Suba-suba kun sâlan, totoo kun tamaan.
Dai ka magbilang kan siyô na dai pa nahihimsâ.
An nagtuturos, may pigkakasikas.
An Dios masuripot.
An tataong magtagong hilom, tataong magsaray nin asin sa tubig.
An tawong habo maghiro, dakul an pakiro-kiro
An masigkat iyo an badat.
An barakas, baraka.
May tukod an gahà, siring man may tukod an tubig sa pagsapnâ.
Sa inot muraway, sa hudyan manaray.
Sabi kan Intsik, "tawo daya, lawig tios."
Mayong kurô an lubot
Damulag nang damulag, nagìrad kun natatamaan an lugad
Makinuyog-kuyog ngunyan, sa aga sungayan.
Saro an mahalì, duwa an masanglî.
An nagtutubod sa usip, mayong sadiring isip.
An natuturog na buyod, ina-anod.
An sakong daing laog, dai nanggad matindog.
An naghihingùa, nakakakua.
An sundang na dai ginagamit, nagtataklâ.
An tatamnan nin hugakon pano nin hilamonon.
An tawong mahigos, harayo sa pagtios.
Daing dalan na mapiot sa tawong may hustong pagmawot.
An harani sa gatong napapaso.
Dai nin langit kun dai nin sakit.
An minahabo sa grasya minadiklom an mata.
Daing maraot na panurat sa tawong marhay asin muyang sumurat.
Turog sa abo, mayo kang riparo.
Gibo mo, pakinabangan mo.
An siisay man na nagdadaya, daing nakukuang biyaya.
Daing kaugmahan na daing tungod na kamunduan.
Higos tios, hugak tigbak.
An magsaginsagin maanghit pa sa kanding.
An ngusong marinutab-rutab siring sa gonang makinutat.
An dangog siring kan niyog na kun mapisay dai na mabibilog.
Mayong pampang na daing kahampang.
An kadara, marara.
An habo kan magatol, dai maghanap ni duldol.
An kararaw-karaw, nagiging kararaw.
An inot na magturaok, iyo an naggibong maraot.
Dai nin tataramon na daing kasugpon.
An ugali na aki pa, ginugurangan na.
Hari paglayog kun dai kang ilalayog.
Hari pagsabat sa sulog, tibaad ika i-anod.
An enot na sinarok, iyo an inot na narurugnok.
Dai mo ikakatao an dai saimo.
Dai ka magseguro ta nag-uugbos pa an pako.
Pakaagi nin kadikloman, minasubang an kaliwanagan.
Kun nahulogan halangkawon, makusog man an lagabong.
Nagmawot ki kabanga, sabulan an nawara.
Hanap niya, saiyang nakua.
Pag may hunas, may taob.
Sa likod nin panganuron, maliwanag pa an aldaw.
Para saimo siya baktin, para sako siya birhen.
Masayon an magintawo, mapawot an magpakatawo.
An tawong mapinuka, maghahadi magkokorona.
Kun dignos an inutang, dignos an kabayadan.
An tataramon makasarong mabutasan, dai na mababawi.
Kun ano an nasa puso, iyo man an yaon sa mata.
Maating hawak, maating gibo.
An nagkutat, iyo an naglagak.
An nagtanom nin duros mag-aani nin unos.
Kahugop-hugop, daing nahigop.
An urig na duwa an nag-aataman, nagagadan sa kapunawan.
An lutong labi sa bangot, minahangot.
Dai nahahale an tikas sa laog nin nagbabarakas
Natatago an kayamanan, dai an kapobrehan
An may dakulang butones, may dakula man na ohales
An tawong mapuká, nakakakua nin grasya, nakakasakop pa sa iba
Dai nahahali an tikas sa laog nin magbarakas

Ginikanan kan katagang "ariwaga"

Sa Vocabulario de la Lengua Bicol, dài nakarehistro an katagang "ariwaga" alagad posible an tataramon na ini nagsanga hali man sana sa katagang, arauiga (arawiga) na sarong entri sa Vocabulario:

Sa pahina 32 (Bicol-Espanol, inot na seksyon} na an buot sabihon "que habla por circunloquios o rodeos," (an pagtaram na dakol pasiko-siko asin bakong direktahan) na kun iisipon arog kaiyan an parating pasayod/padaprig kan sarong ariwaga. Sa pahina 29 (Espanol-Bicol, ika-2 seksyon), siring man sinabi "decir algo con rodeos".

Kumbaga, an proseso nin paghira kan katagâ siring sa nangyayari sa mga tataramon sa Bikol kun buot gusto hirahon, bâgohon, o "pakuldason" an kahulogan pero an sentido harani pa sa orihinal, halimbawà: kuko (kukod), sùyab (dùyap), hiro (hiron), itom (irom), puros (puyos), biring (biling), sayap (sagyap), tagalog (tagaleg), kastila (kastibol), baktot (buktot), asbp.

Mga panluwas na takod

[http://istoryangsuanoy.wordpress.com/category/ariwaga/
ProverbHunter.com, mga ariwagang Ingles pinaliwanag
Proverbium.org Archived 2012-04-25 at the Wayback Machine., sarong toltolan kan mga ariwaga, mga kasabihan asin mga historikong olay
Associação Internacional de Paremiologia / International Association of Paremiology (AIP-IAP)
Interdisciplinary Colloquium on Proverbs
Cogweb.ucla.edu
De Proverbio (electronic journal of international proverb studies) Archived 2011-02-11 at the Wayback Machine.
Proverbs, Maxims and Phrases of All Ages: 20,500 selections from the classic reference work
Particularly for Biblical studies
Particularly for proverbs in Africa
The best proverbs and sayings Archived 2013-10-20 at the Wayback Machine.
Folklore, particularly from the Baltic region, but many articles on proverbs
Folk Sayings from Italy (see the thematic list on the left hand side of the page)
Proverbial Wisdom (NPR)
Proverbs and Proverbial Materials in the Old Icelandic Sagas
AfghanProverbs.com. Features Dari (Afghan Farsi) Mga Ariwaga sa Apganistan, apod "Zarbul Masalha"
Select Proverbs (with Equivalents/Similars; English-American / Chinese / Turkish)
Islamic Proverbs in World Languages
Malanyaon, Jaime T. Istorya Kan Kabikolan. AMS Press. 1991. 572 p.
Realubit, Maria Lilia F., Bikols of the Philippines.AMS Press. 1983. 450 p.

Toltolan

↑ ariwaga. Adrados, Jerry Escoto. Daratangan Na Olay.Common Language of Bikolnon.Other Option Promotions. Tabaco City. 2012. pahina 27. ISBN 978-971-95468-0-1
↑ ariwaga.https://sites.google.com/site/wikangpilipino/system/app/pages/search?scope=search-site&q=ariwaga. Kinua 06-4-13

Pinopoonan an artikulong ini sa Literatura. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.

[1] riwaga. Adrados, Jerry Escoto. Daratangan Na Olay.Common Language of Bikolnon.Other Option Promotions. Tabaco City. 2012. pahina 27. ISBN 978-971-95468-0-1

[2] riwaga.https://sites.google.com/site/wikangpilipino/system/app/pages/search?scope=search-site&q=ariwaga. Kinua 06-4-13

[1]

[2]