Clitoria ternatea

An putay-putay (iba pang apod sa Bikol: iri-ildit, ambubuday, malaputay), (Ingles, blue pea, butterfly pea) sarong klaseng tinanom na ornamental na nagkakamang o nangungurapot sa pagtalubo kaini. Ini sarong species sa pamilya Fabaceae (sc. name, Clitoria ternatea). An burak may arok na asul asin naghihitsurang putay nin babae kaya an pangaran kan genus "Clitoria", katagang Latin boot sabihon "itil". ^[1]

Distribusyon

An tinanom na ini tubong tal sa Asya, sa mga lokasyon kan sub-kontinenteng Indya asin sur-subangan na Asya alagad, napalakop naman sa Aprika, Australya asin Amerika. ^[2]

Deskripsyon

An tinanom na ini nagkakamang asin nangungurapot. May mga tangkayaw na haralaba, ini maray tumubo sa mga alumahad na daga. An risang gayo sa masetas na ini iyo an burak niya, mairom na asul, nasosolo sana asin may mapusaw na giyaw sa tahaw kaini, dawa totoo igwa man kan masetas na ini na an burak puti. An mga burak nasukol na 4 sm (1.6 pul) an laba asin 3 sm (1.2 pul) an lakbang. An bunga kaini lapnad, matilaba, 5-7 sentimetro an pakalaba na sa laog igwang anom abot sampolong pisog. Ini pwedeng kakanon kun putot pa.

An tinanom na ini sarong masetas pampagayon sa natad o ginagamit man pagbawi nin pagkabagbag kan dagang tatanoman. Oras natanom na, dikit sana an kaipohan na pag'ataman asin sige sana pagkanap. Mayaman sa nitroheno, ini napayaman sa daga oras pinaralapa.^[3]

Pakinabang

Pagkakan

Sa Sur-subangan na Asya an masetas ginagamit na pangtugma' sa mga luto kan bagas na pulotan. Sa norte-subangan kan peninsular Malaysia, saro ining sangkap sa lutong nasi kerabu, nangangasul an arok. Sa mga giso kan Burma asin Thailand, an burak kaini pinapatos sa arina asin pinipritos. ^[4]

An burak ginigibo man na tsa. Ini sinasalakan nin lantad saka tagok nin suwa o lemonsito. Nakolor ining lila. Sa Byetnam asin Tailandya, an tsa kaini pinapaturoan nin tangguli, may tagok lemonsito na mangyari an tsa naarok man na lilang nagrorosa-rosa. Siniserbi ini sa mga hotel bilang inomon pakapamanggi, maimbong o malipot sana.^[5]

An mga burak man inuusar na sa gin, na nagigin asul sa kolor pag nabobote pa asin nagigin rosa kun haloan karbonadong tubig. Huli ta an mga organikong kolor bako man permanente, an gin tinatago' sa madiklom na sarayan.

Sa Indya, an tinanom konsideradong banal asin gamit sa mga seremonyang relihiyoso.

Tradisyonal na medisina

Sa medisinang Ayurvedico, ini sarong bulong na napakusog daa nin memorya, anti-stress, pampakalma sa isip, panlaban sa pagtakig, asin pampatungka asin panlaban sa hapo. Sa Tsinong medisina, tinutu bod na ini nakakapakusog sa pangingirag, huli sa hitsura kan burak na garo pepe.^[6]

Patanid sa paggamit sa kakanon

An gobyerrno nin Taiwan nagpatanid na pwedeng peligroso an pagsalak kan tinanom na putay-putay sa kakanon, orog an pagtomar kaini kan nagbabados ta may maraot na epekto. Nakawsa daa ini nin pagpupuros sa uterus asin magkaigwang epekto sa hormones.^[7]