José Rizal

José Rizal
José Rizal
Kamundagan	José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda; Hunyo 19, 1861; Syudad nin Calamba, Laguna
Kagadanan	Desyembre 30, 1896 (edad 35); Bagumbayan, Manila
Dahilan kan kagadanan	Pinaputokan nin bala
Mga bantayog	Luneta Park, Manila,; Calamba, Laguna,; Daet, Camarines Norte
Iba pang mga ngaran	Pepe
Alma mater	Ateneo Municipal de Manila, Unibersidad kan Santo Tomas, Universidad Central de Madrid
Organisasyon	La Solidaridad, La Liga Filipina
Relihiyon	Roman Catholic
Agom	Josephine Bracken (1896)
Mga aki	Francísco Rizal y Bracken (nagadan pakamundag)
Mga magurang	Francisco Rizal Mercado (amâ); Teodora Alonso (inâ)
Lagda

Si Jose Protacio Rizal y Alonzo Realonda^[3] namundag kan 19 Hunyo 1861–30 Desyembre 1896 o Jose Rizal, sarong Pilipinong bayani nang mga huling taon nang pananakop kan Espanya sa Filipinas. Siya sarong optalmologo o doktor sa mata dangan nagin parasurat, asin kaapil kan hiron rin mga Pilipinong propagandista na nagtulod nin mga pagbabagong politikal para sa mga kolonya nin Espanya. Kagsurat siya kan mga nobelang Noli Me Tangere, asin El filibusterismo, sagkod nagkapirang mga rawitdawit asin saysay.^[4]^[5]

Siya an ikapito sa magtutugang, aki kan mag-agom na Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro, namundang 1818 asin nagadan kan 1898, asin Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos namundang kang 1827 asin nagadan kan 1911. Ipinangaki si Rizal, na inapod na "Pepe" kan saiyang mga kagubay^[6], sa banwaan nin Calamba Laguna. An saiyang mga tugang iyo sinda Saturnina, Paciano, Narcissa, Olimpia, Lucia, Maria, Jose, Concepcion, Josefa, Trinidad asin Soledad.

Inagom niya an ilusyon na si Josephine Bracken kan 1896.^[7]

An pamilya niya

An saiyang mga magurang mga paraumang gantad sa buhay na may naaryendo sa mga Dominikano nin sarong hacienda na igwa nang kaibang umahan.

Siya ikaanom na gikan sa kapagarakian kan si Insik na Domingo Lamco (Insik: 柯仪南; pinyin: Ke Yinan), sarong imigranteng Insik na negosyante na naghale sa Jinjiang, Quanzhou kan katahawan nin ika-17ng Siglo. Ngani malibre niya an saiyang mga apo sa animosidad kan mga Kastila, rinibayan niya an saiyang apelyido sa "Mercado". Si Lam-co inagom si Inez de la Rosa, sarong tubong Pilipinas na sangley.

Kan 1849, si Gobernador Narciso Claveria pinagboot na gabos na pamilyang Pilipino magpili sa lista nin mga apelyidong Kastila na iyo na an saindang dadarahon na pangaran sagkod pa man. Si ama niya pinili "Rizal" (dati ngani "Ricial", boot sabihon an berdeng tubo sa lantad). Pakahaloy, an pinili na niya "Rizal Mercado" ta dakul nariribong kan saiyang apelyido, urog na idtong mga katrato niya sa negosyo kan dinadara niya pa sanang apelyido "Mercado." Si José ginamit na lang na bilog na pangaran iyo an José Protacio Rizal gibo kan an apelyido nindang "Mercado", na gamit pa kan tugang niyang Paciano Rizal Mercado, bako nang "mahamot" sa mga Kastila.

Siya sarong polimata, asin nangengenot na paratolod kan programa nin reporma sa Pilipinas kan panahon nin Kastila. Konsiderado siyang enot na bayani kan Pilipinas asin an anibersaryo kan saiyang kagadanan (Des. 30) rinorokyaw komo sarong pyesta na an apod Aldaw ni Rizal. Huli sa pagdangog kan kaso niya asin paghusga saiya na ipabadil sa Bagumbayan (ngonyan Liwasang Rizal) siya nagin martir kan Rebolusyon Pilipino.

Edukasyon

An ina ni Rizal iyo an inot niyang paratukdo. Nagtukdo saiya kan abese kan siya tulong taon pa sanang gayo. Kan siya nag-siyam nang taon, isinubol siya sa Biñan, Laguna ngani duman mag-adal sa pag-aantabay ni Justiano Aquino Cruz. Pirang bulan pa sana nakalihis, huli ta nahiling an talento niya, si Cruz sinabihan an mga magurang niya na dapat nanggad paadalon na siya duman sa Manila.

An Ateneo Municipal de Manila iyo an inot na eskwelahan sa Manila na saiyang inentrahan kan Enero 2, 1872. Sa saiyang pag-adal igdi, nakamit niya ang gabos na nangengenot na papremyong medalya asin an mga notang sobresaliente sa gabos na asignatura. Igdi mansana sa eskwelahan na ini nakamtan niya an saiyang Batsilyer en Artes kan taon 1877 na may notang sobresaliente kaiba an pinakahalangkaw na onra.

Kan nagsunod na taon, siya nagkuang Pilosopiya asin Literatura sa Unibersidad kan Santo Tomas. Manta sa Ateneo, dungan niyang kinua ang Syensia sa Agrikultura. Dangan kinua niya an kursong Medisina sa nasabing Unibersidad kan Sto. Tomas kan maaraman niyang may nagtubong muting sa mata kan ina niya.

Huli ta dai niya maako-ako na sadit an saiyang postura asin medyo may pag-aping pagtrato kan mga Kastilang Dominikanong prayle sa mga kapwa niya sadit, nagpa-Espanya siya ta duman nagadal. Ini ginibo niya na mayong paaram asin pag-ooyon an saiyang mga magurang dawa ngani totoo an tugang niyang si Paciano sinuportahan siya sa saiyang desisyon. Duman siya nag-entra sa Universidad Central de Madrid, na kun saen, sa ikaduwang taon sana natapos niya tolos an karerang Medisina, komo "sobresaliente" (mahusay nanggad). Sunod na taon, nakamit niya an titulo sa Pilosopiya-asin-Letra. Nagbyahi siyang Pransya asin pinararom niya an saiyang kabatiran sa pagbulong kan mga helang sa mata sa Unibersid kan Paris. Dangan siya nagpa-Heidelberg, Alemanya, kun saen nagklase siya sa Unibersidad kan Heidelberg asin nakua niya an ika-duwang doktorado sa pagbulong.

Sa Berlin, napabali siya sa Berlin Ethnological Society asin sa Berlin Anthropological Society huli sa tabang kan bantogan na patologong si Rudolf Virchow. Sunod sa kostumbre, nagtao siya nin diskurso sa dilang Aleman manongod sa ortograpiya asin estruktura kan lenggwaheng Tagalog kan Abril 1887 sa atubangan kaining kaburunyogan antropolohiko.

Winalatan niya an Heidelberg nin sarong rawitdawit, "A las flores del Heidelberg" na sarong panambitan asin pangadye para sa karahayan kan saiyang tinuboan na banwa asin pagkasararo kan mga magka-agidan na kaogdan kan Subangan asin Solnopan.

An abilidad asin talento ni Rizal sa madaling pag-adal nin kun ano-anong kadunungan "pambihirang ngangalasan" susog sa paliwang kan saiyang amigong si Dr. Adolf Meyer.

Siya optalmologo, pintor, edukador, paraoma, iskultor, historiador, dramatista, asin peryodista asin sarong polyglot (tatao sa iba-ibang tataramon). Palaen kan maray siya sa pagrawitdawit saka pagmuknang mga istorya, maray man siya, sa tama lang o kumulang, sa mga iba pang pigkakasibotan siring kan arkitektura, kartograpiya, ekonomiks, etnolohiya, antropolohiya, sosyolohiya, dramatiks, martial arts, pakiki-espada asin sa pagpistola.

Kan siya patapos na sa Medisina, nag-adal siya kan dilang Ingles. Tatao man siya mag-Aleman, magPranses. Siring man tatao siya magtaram Arabe, Katalan, Tsino, Griyego,Ebreo, Italyano, Latin, Portuges, Ruso, Espanyol asin nakasabot siya kan Sanskrito. Sa mga Pilipinong tataramon tatao siya kan Cebuano na inaapod man Sugbuanon, Butuanon asin Ilokano, saka syempre an namundagan niyang Tagalog.

Mga panurat

Bako sana siyang peryodista kundi mahigos na mahigos sa aro-aldaw niyang aktibidades. Dyarista kun baga. Siring man saro siyang mahusay na nobelista asin sa mga tokda niya an nalataw na gayo iyo an Hare sa Sako Pagdoot (Noli Me Tangere)^[8] asin an An Subersibo El Filibusterismo)^[9].

An Noli Me Tangere naipalagda sa Berlin, Alemanya (1886) sa tabang ni Dr. Maximo Viola. Nalagda an El Filibusterismo sa Gante, Belgica (1891) sa asistensya ni Don Valentin Ventura ta pinasubli siya nin 300 pesos ngani mapublikar ini.

An duwang nobelang ini grabi an pagtaboga sa mga prayle huli sa mga pagaabuso kaini sa pangaran lamang kan Simbahan. An inot na kritiko niya kan mga nobela iyo si Ferdinand Blumentritt, sarong Sudetanong Aleman na propesor, asin historiador, na nagpahayag nin kahandalan sa sinurat ni Rizal na pwede daa siyang perseguiron kan mga otoridad dahel ngani kan mga kritikal na nobela niya na tinatamu'sak na gayo an Kastilang gobyerno. Minsan siring, si Blumentritt an nagsurat kan prologo sa El filibusterismo, asin siya man ngani an nagpalis sa Aleman kan enot na nobela, an Noli Me Tangere.

Sabihon pa, an duwang nobelang ini an nagsabrit kan dakulang karaba na iyo an Rebolusyon Pilipino. Si mga repormista napukawan asin si mga militanteng rebolusyonaryo nagbungkaras huli sa mahaharang asin maiisog na mga tataramon igdi. Ano pa, orog na nagtibay an mga boot kan si mga militante na ilungkas na an sakal nin 333 na taon na pananakop kan Kastila.

Kan banggi bago siya badilon sa Bagumbayan, tinokda niya an rawitdawit na Mi Ultimo Adios (Huring Paaram) na tinago niya sa laog nin kusinilya ngani dai maisihan kan mga kagpreso saiya.

Siya maigot man na taga-ambag nin mga artikulo sa peryodikong La Solidaridad, sarong peryodikong ibinongsad kan mga repormistang Pilipino sa Madrid, Espanya sa katuyohan na magkampanya para sa ikakarahay kan kamugtakan kan Pilipinas. Si Rizal nagsurat duman gamit an bansag na Dimasalang asin Laonglaan.

Mga kamawotan kan reporma ninda Rizal

Si Rizal bakong rebolusyonaryo na maghorot nin katalingkasan. Siya sarong repormista na boot man lang maparahay an makuring sitwasyon pulitikal asin sosyal igdi sa Pilipinas. Kasaro kan mga kapwa niya repormista sa Espanya, minamawot ninda an mga minasunod:

1. na an Pilipinas magin kabtang na probinsya kan Espanya.

2. na magkaigwa nin Kasalihid an mga Pilipino sa Parlamento kan Espanya.

3. na magkaigwa nin mga mamayong pading Pilipino.

4. na magkaigwa nin talingkas na pagtitipon asin pagpapahayag an mga namamanwaan.

5. patas na pagtrato sa atubangan nin layi, magin man Pilipino o Kastila.

An mga otoridad na Kastila dai pig-aampoyonan an mga repormaing ini dawa ngani pigkampihan sa Rizal kan mga Kastilang intelektwal arog ki Morayta, Unamono, Margall, asbp.

Pagbalik niya igdi sa Pilipinas kan 1892 nagporma siya nin sarong hiron sibiko, an Liga Filipina na parehas man an mga repormang pigtotolod. Ini, alagad, pigbungkag kan gobernador. Kan panahon nang ini, an gobyerno an paghiling saiya sarong subersibo huli kan si saiyang duwang nobela.

An kagadanan asin pagka-martir

Kan 1896, nadiskubre na an Katipunan kaya napiritan idtong magtalad na sa laban asin hayag na magdeklara na nin pag-aalsa. Si Rizal kan panahon na gayong idto paduman na kuta sa Cuba na masirbe duman komo doktor serbisyo para sa Espanya. Sinikop siya tolos kan siya yaon na sa barko asin ikinulong. Singangatan siya nin kaso sa magkapirang rason: siya ka-ampoyon asin kasapakat kan mga Katipunero, nagma'wot asin haghomot na ibagsak an gobyerno asin huli daa sa pagtogdas nin bawal na kaburunyogan.

Sa bista, napatunayan siyang may pagkakasala asin silot saiya kagadanan. Kan Des. 30, 1896, binadil siya sa Bagumbayan, ngonyan Liwasang Rizal na. Hinagad niya kuta na dai siya kaagan abtang asin badilon nakahampang. Alagad, tinugot sana na dai siya kaagan abtang. Kaya pagbadila siya, pirit siyang buminirik asin nagtumba paatubang, tanda na boot niyang sabihon bako siyang pasaluib sa gobyerno.

Sa ultimo niyang surat sa katood niyang si Prof. Ferdinand Blumentritt ini an sinabi niya: " Namomotan kong Katood: Oras na mabasa mo ini, mayo na akong buhay. Sa noodma na alas siyete, ako babadilon. Alagad, mayo akong kasa'lan sa sahot sako na rebelyon."

Monumento ni Rizal

Harani sa lugar na saiyang tinumbahan pagbadila siya, igwa na nin sarong monumentong minukna ni Richard Kissling na iyo man an kaggibo kan estatuwa ni William Tell. An nakasurat igdi iyo "Mawot kong ipahiling duman sa nag-iimot nin pagkamoot sa dagang tinubuan na kun kita tatao na magdulot nin sadiri tang buhay nangunguyog sa satuyang katongdan asin pagtubod, an kagadanan bakong mahalaga kun kita mawawara para satong namomotan- an satuyang banwa asin iba pang mga padangat ta sa satong buhay"

Toltolan

↑ ^1.0 ^1.1 Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 59.
↑ ^2.0 ^2.1 Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 7.
↑ http://www.joserizal.com
↑ Zaide, Gregorio F.; Zaide, Sonia M. (1999). Jose Rizal: Life, Works and Writings of a Genius, Writer, Scientist and National Hero. Quezon City: All-Nations Publishing Co., Inc. ISBN 971-642-070-6.
↑ "Rizal y Alonso, José Protasio, 1861–1896". Virtual International Authority File (VIAF).
↑ Nery, John (2011). "Revolutionary Spirit: Jose Rizal in Southeast Asia", p. 240. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. ISBN 978-981-4345-06-4.
↑ Fadul, Jose (2002/2008). A Workbook for a Course in Rizal. p. 31. Manila: De La Salle University Press. ISBN 971-555-426-1 /C&E Publishing. ISBN 978-971-584-648-6
↑ Noli Me Tángere, pinalid ni Soledad Locsin (Manila: Ateneo de Manila, 1996) ISBN 971-569-188-9.
↑ José Rizal; José Rizal National Centennial Commission (1961). El filibusterismo (sa Espanyol). Linkgua digital. pp. 9. ISBN 978-84-9953-093-2.

Hilingon man

Bersyon sa tataramon na Bikol: Mi Ultimo Adios

Mga babasahon

The Pride of the Malay Race: A Biography of Jose Rizal. Dr. Rafael Palma & Roman Ozaeta. Prentice-Hall, Inc. New York. 1949.

Mga panluwas na takod

Order of the Knights of Rizal, Czech Republic Archived 2008-11-18 at the Wayback Machine.
Knights of Rizal. Org Archived 2008-06-17 at the Wayback Machine.

Sarong saringsing na artikulo ini sa Literatura. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.

[valdez2007p59-1] 1.0 ^1.1 Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 59.

[valdez2007p7-2] 2.0 ^2.1 Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 7.

[3] ttp://www.joserizal.com

[4] Zaide, Gregorio F.; Zaide, Sonia M. (1999). Jose Rizal: Life, Works and Writings of a Genius, Writer, Scientist and National Hero. Quezon City: All-Nations Publishing Co., Inc. ISBN 971-642-070-6.

[5] "Rizal y Alonso, José Protasio, 1861–1896". Virtual International Authority File (VIAF).

[6] Nery, John (2011). "Revolutionary Spirit: Jose Rizal in Southeast Asia", p. 240. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. ISBN 978-981-4345-06-4.

[7] Fadul, Jose (2002/2008). A Workbook for a Course in Rizal. p. 31. Manila: De La Salle University Press. ISBN 971-555-426-1 /C&E Publishing. ISBN 978-971-584-648-6

[8] Noli Me Tángere, pinalid ni Soledad Locsin (Manila: Ateneo de Manila, 1996) ISBN 971-569-188-9.

[9] José Rizal; José Rizal National Centennial Commission (1961). El filibusterismo (sa Espanyol). Linkgua digital. pp. 9. ISBN 978-84-9953-093-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]