Jump to content

Hudaismo

Baguhon an mga link
Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
(Nakatukdo hali sa Judaismo)
An Bituon ni David

An Hudaismo o Judaismo (Ingles: Judaism, Kastila: ju·da·ís·mo; Ebreo: יהדות, yahedut) iyo an kulturang pagtubod kan mga Hudyo. Saro ini sa mga pinakanaenot na namoknang pagtubod na monoteista asin saro man sa mga pinakalumang tradisyong pagtubod na pigsusundan pa man giraray hasta sa ngunyan.

An doktrina asin historya kan Hudaismo iyo an pinakadakulang parte nin basehan kan ibang mga pagtubod na Abraamiko, kaiba an Kristianismo asin Islam. Sa ngunyan, nagin saro sa mga pangenot na pwersa an Hudaismo sa paghaman kan kinaban. An saindang nagin simbolo iyo an Bituon ni David; sa ngunyan an saindang simbolo iyo an sarong aranyang may pitong tangkay, na inaapod na "menora".

Uusipon

[baguhon | baguhon an source]
Si Abraham an pigtutubudang kagmokna kan pagtubod na Hudaismo.

An enot na rekord kan pangarang Israel (bilang ysrỉꜣr) iyo nahling sa Merneptah stele na itinindog para sa Paraon na Ehiptong si Merneptah c. 1209 BCE. Nahiling kan mga arkeologo an "Israel" na ini sa mga sentral na haralangkaw na kadagaan bilang sarong kultura asin malamang iyo pampolitika na entidad pero saro sana ining grupong etniko asin bako na sarong organisadong estado. An mga suanoy na mga Israelita iyo pwedeng binabalehan kan mga Semita na nag-istar sa Canaan asin an mga Tawong Dagat. Segun ki McNutt, "Malamang na ligtas na i-assumar na sa sarong panahon kaidtong Panahong Bakal I (ca. 1200 BCE), an sarong populasyon iyo nagpuon magbisto sa saindang mga sadiri bilang Israelita na nagsusuway sa sainda hale sa mga Cananeo arug kan mga marka na pagbabawal nin pagpapakasal sa ibang lahi, sarong pagtataong duon sa historya, heneolohiya, asin relihiyon.

Kaidtng mga 1920, an ideya kan pananakop nin mga Israelita sa Canaan segun sa Libro ni Josue iyo dae sinusuportahan kan rekord na arkeolohikal. Mayo man nin ebidensiya na an mga Israelita iyo nagpuon sa Ehipto segun sa Libro kan Exodo. An mga Israelita segun sa mga arkeologo iyo mga taal na Cananeo.Segun sa mga skolar asin arkeologo, an mga ebidensiyang arkeolohikal iyo nagpapahiling na an mga Israelita iyo dae mga monoteista (aru kan mga nakasurat sa Bibliya) gikan pa sa kapunan kan pagkakatogdas kaini kundi mga politeista.[1] An politeismo kan mga Suanoy na Israelita iyo gikan sa mga politeistikong relihiyon kan Suanoy na Haraning Subangan asin narereplekta sa mga pirang libro kan Tanakh arug nin paggamit kan taramong Hebreo na 'elohîm na pormang plural kan Eloah na porma kan El na sarong pankagabsang taramon para sa diyos sa mga relihiyong Semitiko.[2] An ebidensiyang arkeolohikal iyo nagpapahiling sa panahong ini nin sarong komunidad kan mga arug kan barangay na sentro pero may mas limitadong mga mapagkukuanan asin sarong sadit na populasyon. An pagpepetsa kan mga tada sa mga historya kan Israel segun sa Bibliya iyo ginibong masakit sa kawaran kan bibliya nin mga mapepetsang pangyayari asin sa dae maasahan asin magkapareho na panlaog na kronolohiya. Mayong mga natadang materyal na nadiskbre na maasahang nagsusway nin mga lugar kan Israelita gikan sa mga dae Israelita (Cananeo) sa mga pinakaamay na panahon.[3]

An enot na Kahadean kan Israel iyo itinogdas kaidtong ca. 1000 BCE. Segun sa Bibliya, an imperyo ni Solomon iyo lakop gikan sa Euphrates sa norte hasta sa Dagat Pula sa sur. Mientras, ini iyo dae pigsusuportahan kan mga ebidensiyang arkeolohikal.[4] Segun sa Bibliya, kasunod kan kagadanan ni Solomon kaidtong ca. 900 BCE, nagka-igwa nin iriwal sa tahaw kan norteng parte kan Israel na pigbibilog kan 10 mga lahi nin Israel asin an sur na kinamomogtakan kan Herusalem. Ini iyo naghatod sa pagkakabanga kan Israel sa duwang mga kahadean: an norteng Kahadean kan Israel asin an sur na Kahadean kan Judah. Segun sa mga arkeologo, an aktuwal na Kahadean kan Judah iyo dae arug kan isinasaladawan sa Bibliya bilang sarong makapangyarihang kahadean uli an kahadean kan Judah manungod sa mga ebidensiyang arkeolohikal iyo dae mas dakul sa sarong dait na tribo. Sa panahong ini, an mga ebidensiyang arkeolohiyal iyo nagpapahiling nin mga tensiyon sa tahaw kan grupo na komportable sa pagsamba ki Yahweh kaiba nin mga lokal na diyos arug nina Asherah asin Baal asin sa mga nagsasamba "sana" ki Yahweh.[5][6]

An Torah iyo an banal na libro kan mga paratubod nin Hudaismo.

An pinakagurang na mga libro kan Tanakh (bibliya) na isinurat kaidtong ika-8 na siglo BCE iyo nagrereplekta kan iriwal na ini arug sa Libro ni Hosea asin Libro ni Nahum. An paksiyong monoteista iyo daa nagkaigwang dakulang impluwensiya kaidtong ika-8 na siglo BCE asin kaidtong ika-7 na siglo BCE, base sa pinagkuanang Deuteronomistiko, an pagsambang monoteistiko ki Yahweh iyo daa nagin opisyal na narereplekta sa pagtatanggal kan ladawan ni Asherah gikan sa templo sa irarom ni Hezekias. Segun sa mga iskolar asin historyan, sa panahong ini an pagsambang monoteistiko iyo nagpuon.[7] Binaligtad kan karibay ni Hezekias na si Manaseh an mga pagbabagong ini asin ibinalik an pagsambang politeistiko asin pigpahale an paksiyong monoteistiko. Si hadeng Josias iyo giraray nagbalik sa monolatriya (pagsamba sana sa sarong diyos pero may pagbisto sa eksistensya kan ibang mga diyos). An Libro kan Deuteronomio asin man an ibang mga libro nin Tanakh iyo isinurat sa panahon kan pamamayo ni Josias. Kaya, an mga huring duwang dekada nin panahon kan kahadean nin Israel hasta sa pag-atake sa Herusalem kaidtong 597 BCE iyo nagmamarka sa opisyal na monolatriya kan diyos nin Israel. Ini iyo may importanteng mga konsekwensiya sa pagsamba ki Yahweh arug kan pag-adal sa pagkaka-apon sa Babilonia asin sa teolohiya nin Hudaismong Ikaduwang Templo.

Segun sa Bibliya, an Kahadean kan Israel (norte) iyo nabuhay bilang sarong independiyenteng estado hasta 722 BCE kan ini iyo pigsakop kan imperyong Assyrian mantang an Kahadean kan Judah (sur) iyo nabuhay bilang independiyenteng estado hasta 586 BCE kan ini iyo sakupon kan imperyong Babilonia. Kan daogon kan imperyong Persian an Babilonia, an Israel iyo napasairarom sa pamamayo kan imperyong Persian asin pigtugutan na makabalik nin Persia an mga Israelita sa Judea. An modernong analysis na literaryo kan Tanakh iyo nagrerekomenda na sa panahong nin kan binago an pinagkuanan na bokal asin isinurat tangarig ipaliwanag an pagkaka-apon kan mga Israelita bilang parusa kan diyos nin uli sa pagsamba sa ibang mga diyos.[8] Pigrekomenda na an istriktong monoteismo iyo nag-uswag sa pagkaka-apong ini kan mga Israelita sa Babilonia asin pwedeng bilang reaksiyon sa dualismo o quasi-monoteismo nin Zoroastrianismo kan mga Persian.[8][9][10] An mga iskolar iyo nagtutubod na an Hudaismo iyo naimpluwensiyahan nin relihiyong Zoroastrianismo[8][10] kan Persia sa mga pagtanaw sa anghel, demonyo, asin iyo man an doktrina sa liwat na pagkabuhay pati naman sa mga ideyang eskatolohikal asin sa ideya nin mesiyas o tagapagligtas kan mesiyanismong Zoroastriano. Isinaladawan ni Zarathushtra sa saiyang Gathas an sarong saoshyant (tagapagligtas) na benepaktor kan mga tawo.[8]

Mga klase

[baguhon | baguhon an source]

Hudaismong Separdi

[baguhon | baguhon an source]

An Hudaismong Separdi iyo an klase nin Hudaismo kan mga Hudyong gikan sa sur asin sa historya, mas nagin kaugalian kan mga Separdi na makihalubilo sa pankagabsang populasyon kun ikukumpra sa mga Askenasi, na mas susceptible sa pakikisaro gikan sa mas mahiwas na komunidad, asin dara ini kan magkakaibang klimang pangkultura asin pagtubod na hinihroan kan duwang grupo na mga hudyo.

Hudaismong Askenasi

[baguhon | baguhon an source]

An Hudaismong Askenasi iyo an klase ng Hudaismo kan mga Hudyong gikan sa norteng Europa. Sa mga nakaaging duwang siglo nabanga an mga Hudyo nin norteng Europa sa pirang mga kahiroan o denominasyon; ini an kabaliktaran kan sitwasyon sa mga Hudyong Separdi, na maski ngani iba-iba an mga pagtanaw iyo mantino pa man an pagkasararo.[11][12] May manlainlain na pagkakaintindi an lambang saro sa kun anong mga prinsipyo nin pagtubod an dapat kuanon kan sarong Hudyo, asin kun papano dapat mabuhay an sarong Hudyo. Dae arug sa mga denominasyong Kristyano, dae pundamental na nababanga nin mga pagkakaibang pandoktrinang ini an mga kahiroang Hudyo, na dagos man giraray nagkakasararo sa pirang mga isyu. Dae pambihira, halimbawa, an pagsimba kan sarong Hudyong Masorti sa sarong sinagogang Ortodokso o Repormista.

Hudaismong Ortodokso

[baguhon | baguhon an source]

Ang Hudaismong Ortodokso iyo an kahiroang Askenasi na nagtutubod sa tradisyonal na interpretasyon kan Hudaismo.

Hudaismong Haredi
[baguhon | baguhon an source]

An Hudaismong Haredi (Ebreo: יהדות חרדית,) iyo an tangkay kan Ortodoksiya na may piot na interpretasyon kan Hudaismo. Bistado man sinda bilang an mga "Ultraortodokso".

An Makabagong Hudaismong Ortodokso iyo an kahiroang Askenasi na, arug kan Hudaismong Haredi, inaako an bisa kan ley na Hudyo.[13] Mientras, naiiba ini sa Haredismo sa pagtanaw kaini sa ley na Hudyo dae bilang sarong dae-nagbabagong hawak kan mga batas na isinurat kan mga rabino nin mga Suanoy asin Tahaw na Panahon kundi, arug nin anumang tradisyong buhay, bilang sarong hawak nin nagbabago asin dae nasusuway sa mga realidad nin sitwasyon[14] o panahon. Sa paging ini, sinda an kahiroang pinakaharani sa Hudaismong Separdi.

Hudaismong Repormista

[baguhon | baguhon an source]

An Hudaismong Repormista iyo an kaenot-enotang modernong tangkay kan Hudaismong Askenasi. Dae kaini inaako an bisa kan ley na Hudyo.[15] Nagpuon asin napauswag an kahiroang ini sa Alemanya asin ngunyan in ang pinakadakula sa Norteng Amerika. Pwede man ining apudon bilang Hudaismong Progresista[16]/Progresibo[17], habang sa Nagkakasararong Kahadean na pigbibilog kan Hudaismong Repormista asin Hudaismong Liberal an Hudaismong Progresista.

Hudaismong Masorti

[baguhon | baguhon an source]

An Hudaismong Masorti o Hudaismong Konserbador[18]/Konserbatibo[19] an kahiroang Askenasi na, arug kan Hudaismong Ortodokso, inaako an bisa kan ley na Hudyo.[20] Mientras, naiiba ini sa Ortodoksya sa pagtanaw kaini sa ley na Hudyo dae bilang sarong dae-nagbabagong hawak nin mga batas na isinurat nin mga rabino kan mga Suanoy asin Tahaw na Panahon kundi, arug nin anumang tradisyong buhay, bilang sarong hawak nin nagbabago asin dae nasusuway sa mga realidad kan sitwasyon[14] o panahon.[21] Pigtatawan-tanaw nin mga Masorti an mga rabino sa ngunyan bilang kaparehong-bisa kan mga rabino nin mga Suanoy asin Tahaw na Panahon.[20]

Hilingon man

[baguhon | baguhon an source]

Toltolan

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Rendsberg, pp.3-5
  2. ↑ http://www.class.uidaho.edu/ngier/henotheism.htm
  3. ↑ Bloch-Smith, pp.27,29,30
  4. ↑ http://www.nytimes.com/2000/07/29/arts/bible-history-flunks-new-archaeological-tests-hotly-debated-studies-cast-doubt.html
  5. ↑ 1 Kings 18, Jeremiah 2; Othmar Keel, Christoph Uehlinger, Gods, Goddesses, and Images of God in Ancient Israel, Fortress Press (1998); Mark S. Smith, The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford University Press (2001)
  6. ↑ Othmar Keel, Christoph Uehlinger, Gods, Goddesses, and Images of God in Ancient Israel, Fortress Press (1998); Mark S. Smith, The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford University Press (2001)
  7. ↑ Steven L. McKenzie, Deuteronomistic History, The Anchor Bible Dictionary Vol. 2, Doubleday (1992), pp. 160-168; Mark S. Smith, The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford University Press (2001) pp. 151-154
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 "Archive copy". Archived from the original on 2012-10-15. Retrieved 2020-11-28. 
  9. ↑ Ephraim Urbach The Sages
  10. ↑ 10.0 10.1 http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=147&letter=Z
  11. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2009-02-03. Retrieved 2020-11-28. 
  12. ↑ http://www.jcpa.org/dje/articles3/sephardic.htm
  13. ↑ http://www.jewishideas.org/about/
  14. ↑ 14.0 14.1 “’You shall keep My statutes and My laws which if a man shall do he shall live by them’ (Lebitiko 18.5)—and not die because of them (Yoma 85b)!"
  15. ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2009-05-10. Retrieved 2020-11-28. 
  16. ↑ Mula sa Kastilang progresista
  17. ↑ Mula sa Inggles na progressive
  18. ↑ Mula sa Kastilang conservador
  19. ↑ Mula sa Inggles na conservative
  20. ↑ 20.0 20.1 http://www.responsafortoday.com/about/about.htm
  21. ↑ Ayon kay Solomon Schechter, “It is not the mere revealed Bible that is of first importance to the Jew, but the Bible as it repeats itself in history, in other words, as it is interpreted by Tradition.”

Panluwas na takod

[baguhon | baguhon an source]

Separdi

[baguhon | baguhon an source]

Askenasi

[baguhon | baguhon an source]

Ortodokso

[baguhon | baguhon an source]

Repormista

[baguhon | baguhon an source]

Masorti

[baguhon | baguhon an source]

Rekonstruksiyonista

[baguhon | baguhon an source]
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hudaismo&oldid=259227"