Wikipedia:TWA/Kinaban/4
An Kinaban iyo an ikatolong planeta poon sa saldang. Saro ini sa apat na pandaga na planeta sa satuyang sistema nin solar. Boot sabihon kaini solido an kadaklna sa masa kaini. An lain na tolo iyo an Merkuryo, Makakadanlag asin an Marte. Inaapod man an Kinaban na Sinabilaw na Planeta, "Planetang Kinaban", asin "Daga".
Harong an kinaban kan laksa na mga espesye nin tinanom asin mga hayop, kaiba na an tawo. An Kinaban sana an ogsad na planeta na midbid sa galaksyiya sa pagsuporta nin buhay. Dakol man an Kinaban nin mga lugar na pwedeng pag-erokan kan tawo, dawa kadakol man na mga lugar an delikado, man.
Pinapahiling kan Siyensya na naporma an Kinaban mga 4.5 na bilyon taon na nakakaagi. Kompletong nabago an mga organismo an ere ninda (atmospera) na nabuhay sa Kinaban; inaabot ining biospero.
Natatakupan nin haros 71% kan ibabaw kan Kinaban nin kadagadan nin maaskad na tubig. An kinaban sana an ogsad na planeta sa Sistema nin Solar na kun sain midbid na igwa nin likido nin tubig sa ngunyan. Gibo an 29% na iba pa sa magapong kadagaan sa korte kan mga kontinente asin mga isla.
Nakikipagtakudan an Kinaban sa iba pang mga bagay sa Sistema nin Solar, partikular an Saldang asin an Bulan. Nag-iitok o nag-oorbit an Kinaban sa palibot kan Saldang haros sarong beses lambang 365.25 na mga aldaw. Sarong itok inaapod na sarong taon. Kaya baga igwa nin 365 na aldaw sa sarong taon. Igwa sanang sarong bulan an Kinaban, iyo an inaapod na Bulan.[1]
Korte asin estruktura
Sarong planetang pandaga an Kinaban. Boot sabihon na gibo ini sa solidong gapo bakong arog kan sarong dambuhalang gas na arog kan Hupiterno. Ini an urog na dakulaon sa apat na pandaga na planetang pandaga sa masa asin diyametro. Sarong oblate spheroid an korte kan Kinaban. An boot sabihon parati ining espero alagad nakaumbok ini sa palibot kan tahaw. An serkumperensiya kan Kinaban haros 40,000 kilometro; an kabilugan na lakwat kan Kinaban maabot sa haros 12,700 kilometro. An pinakahalangkaw na punto kan Kinaban iyo an puro kan Bukid Everest na yaon sa 8,848 metro sa ibabaw kan lebel nin dagat. An pinakahababang natural na punto iyo an irarom kan Kantil nin Mariana na yaon sa 10,911 metro sa irarom kan lebel nin dagat. Nin huli ta sa umbok sa tahaw o sa ekwador, an pinakaharayong punto gikan sa sentro kan Kinaban iyo an itaas kan Bukid Chimborazo sa Ekwador[2]
Sa laog, parehas an Kinaban sa iba pang mga planetang pandaga. Igwa nin panluwas, solidong gapo na patong na inaapod na pang-ibabaw (crust). Gabos na nabubuhay sa Kinaban yaon sa itaas kan crust. Sa ibaba kaito iyo an patong kan makapal, semi-likidong gapo na inaapod na mantel. Sa irarom kaiyan iyo an panluwas na core dangan an solidong bakal na panlaog na core. Nagbabago an kakapalan kan pang-ibabaw. Sa kadagaan an kabilugan nasa tanga kan 30–50 kilometro an kapal. Sa irarom kan mga kadagatan sa pirang mga lugar, igwa sana ini nin 6 kilometro an kapal.[3]
Tektonikong mga plato
An Kinaban sana an planeta na pandaga na igwa nin mga tektonikong mga plato. Nin huli ta sa mga plato nin tektoniko sa pang-ibabaw kan Kinaban na parating nakalutang sa makapal na likidong gapo kan Mantel sa irarom. Nababanga an pang-ibabaw sa iba mga parte na inaapod na mga plato. Nakikipagtakudan an mga plato mantang naghihiro na nagkakawsa nin mga linog asin nagmumukna nin mga bulkan asin mga kaburubukidan. Inaapod an mga lugar kun sain nagkakahilingan an mga plato na Kasagkuran nin plato. Igwa nin tolong tipo nin mga kasagkuran na plato: nakakamukna, nakakaraot asin magbago.[4]
Ibabaw[baguhon an source]
Grabe an pagbabago kan Kinaban, lugar sa lugar. Haros 70% kan ibabaw nin Kinaban, natatakupan nin tubig. An pan-ibabaw na pang-irarom na tubig igwa nin kadaklan kan parehas na panampok na arog kan sa ibabaw nin dagat na igwa nin mga bulkan, mga bukid asin mga kantil o mga kanyon. An 30 % na dai natatakupan nin tubig kadaklan mga kadlagan, mga kapatagan nin disyerto, mga bukid asin mga talampas. An kausbungan kan Tawo na nagtulod sa paglangkaw kan urbanisasyon — an pagtalubo kan mga syudad. Dakol na mga bagay an nagbago sa ibabaw kan Kinaban. An Tektonikong mga plato an panginot na kawsa kan pagbabago alagad igwa pa nin lain arog kan paghuros gikan sa duros asin uran, paghuros kan mga kadagatan o impak kan bulalakaw. Igwa nin tolong pangenot na tipo nin gapo na nagbibilog sa ibabaw kan Kinaban: namukna an gapong pagtuga na kun sain nakaabot sa ibabaw asin naglipot an magma o laba gikan sa mantel. Pag naglipot ini nagigin ining gapo o solidipikado. An Sedimentaryong gapo gibo sa sedimento, arog kan baybay o sararadit na pidaso kan iba pang mga gapo, runot na iyan asin nakasurugpon na nin marhay. Metamorpiking gapo na kung sain gibo sa arin man lan iba pang duwang mga tipo na nagbabago sa halangkaw o hababang init asin mga presyon.[5]
Atmospera
An atmospera kan planeta sarong patong kan manlainlain na mga gas na nakapalibot digdi. Naipagmamantinir an mga ini nin huli sa grabidad. Binibilig an atmospera kan planeta nin haros 78% na nitroheno, 21% oksiheno asin sadit na halaga nin iba pang mga gas. An halo na ini iyo an inaapod na hinangos. Dagdag pa duman igwa nin patong kan gas nin Osona na inaapod na Patong nin Osona. Sinusupsop kan Osona an radyisyon nin ultrabayoleta na gikan sa Saldang. Delikado an Radyisyon nin Ultrabayoleta sa mga tawo, kaya kung mayo nin patong nin Osona, bakong posible an buhay. Pinoprotektahan man kan atmospera an Kinaban sa pagbagsak kan mga bulalakaw asin sararadit na asteroyd. Nin huli ta natutunaw an mga ini huli sa gabos na priksyon mantang naglulupad sinda duman. Nakakatabang man ini tanganing maimantinir an Kinaban na tudyong o mainit. Pira sa mga gas kaiba an karbon dayoksido asin metano na naghihiro na arog kan sarong tamong sa palibot kan Kinaban, binibitag kaini an init sa irarom ninda, na nagmamantinir sa kainitan kan Kinaban.[6]
Panahon, klima, asin siklo nin tubig
Nagsasakat an init kan paros. Mantang nagsasakat nalipot ini giraray asin nahuhulog. Ini an inaapod na sulog nin kombeksyon. Pag natugunan kan mainit na duros an malipot na duros, manlainlain na epekto nin panahon an mangyayari. An Sulog nin Kombeksyon an kawsa kan haros gabos na panahon sa Kinaban. Pag nag-init ini sa ibabaw kan tubig, nagsasangaw asin nagigin sangaw o sangaw nin tubig. Nagsasakat an mainit na sangaw nin tubig na ini. Pag nagsasakat ini, naglilipot. Pag nagin malipot na ini, nagbabalik ini giraray sa tubig. Ini an kawsa kan panginuron asin uran. Inaapod ini na siklo nin tubig.[7]
Pag-itok asin pag-inog
Inaabot an Kinaban nin 24 na oras tanganing makompleto an sarong aldaw asin haros 365 na aldaw tanganing makumpleto an sarong taon. Sa totoo sana, naghahaloy an Kinaban nin 365.24 aldaw tanganing mag-itok sa saldang. Pagkatapos kan lambang apat na taon, sarong dagdag na aldaw an ipigdagdag, asin an taon igwa nin 366 na aldaw. Sarong taon ini nin paglukso. Sa kabilugan, yaon sa 150 laksa na kilometro an rayo kan Kinaban sa Saldang, asin naghihiro sa rikas kan 30 kilometro kada segundo o 108,000 milya kada oras. Nag-iitok an Bulan sa Kinaban sa kabilugan na distansya na 250,000 milya. Nakakandado ini sa Kinaban, na an boot sabihon pirming igwang parehas na panig na nakahampang sa Kinaban. Naghahaloy nin haros sarong bulan tanganing makumpleto an sarong pag-itok. Parte an Kinaban sa inaapod na Sistema nin Solar asin nag-iitok sa saldang kaiba an ribu-ribong sararadit na bagay asin walong planeta. An Saldang, iyo man an Sistema nin Solar, sa ngunyan na nagbabaklay sa paagi kan Orion Arm kan Galaksiya nin Milky Way asin para sa dai malagpas sa masunod na 10,000 taon.[8]
Toltolan[baguhon an source]
- ↑ Gnawledge, O'penn. "Planet Earth in the Balance of History". Science and Nature Journal. SandNjournal.com/Earthinthebalance. March 21, 20. Retrieved April 24th, 2013.
- ↑ "Origin of the Moon and Earth". Reisch, Maggy. Nature.com: Volume 10:2, p.19-27. http.www.nature.com/102/Reisch/Earth. Retrieved 2009-07-28.
- ↑ "Tectonic plates. Shifting Sands". Roberts, Paul. Harvard University Press. http.www.harvard.edu/roberts/shifting. Retrieved 2009-07-28.
- ↑ Toshiro Tanimoto. "Crustal of the Earth". American Geophysical Union. Retrieved 2009-08-02.
- ↑ "The Crust". Alphonz, Edgar. Oregon State University. http.www.osu.edu/Alphonz/Crust. Retrieved 2009-07-03.
- ↑ "NASA - Earth's atmosphere". NASA Student Guides. http.www.nasa.gov/student/atmosphere. Retrieved 2009-08-06.
- ↑ "What causes weather?". NASA Student Guides. http.www.nasa.gov/student/weather. Retrieved 2009-08-06
- ↑ "Earth's in the Milky Way". NASA Student Guides. http.www.nasa.gov/student/milkyway. Retrieved 2009-08-06.