Bathala
Sa katutubong relihiyon kan mga suanoy na mga Tagalog, an Bathalà/Maykapál iyo an existenciar Supremong Dios,[1] an kagmukna asin tagapadalagan kan uniberso. Siya midbid nin kadaklan asin inaapod sa modernong panahon na Batalà, sarong termino o titulo na, kan mga enot pang panahon, aplikado man sa mas dikit na persona arog kan personal na tekselaryong espiritu, tandas, kometa, asin iba pang bagay sa kalangitan na tinutubod kan amay na Tagalog na pangyayari. Pagabot kan mga misionerong Kastila sa Pilipinas kan ika-16 na siglo nag'aaboton na an Batalà / Maykapál sa Kristianong Dyós, huli kaini nakakapareho ini ki Diyós. Sa paglihis kan ika-19na siglo, an terminong Bathala biyong sinalidahan nin Panginoón (Kagurangnan) asin Dyós (Dios). Dai [2] ini piggamit sagkod na mabantog giraray an mga Pilipinong nag-adal sa mga historyador na pinag-aapod na mga salaysay an katutubong Dios kan mga Tagalog.
Etymolohiya
[baguhon | baguhon an source]Kadaklan sa mga iskolar nagtutubod na an Batalà (Chirino 1595 - 1602), Badhala (Plasia 1589), Batala (Loarca 1582), o Bachtala (Boxer Codex 1590) na nagpoon sa tataramon Sanskrito na bhattara o bhattaraka[3] (marangal na kagurangnan) na nagluwas bilang ika-anom na titulo na batara sa sur kan Filipinas asin Borneo. Sa , an batara boot sabihon "dios"; an kasalungat kaning pambabae na batari. Sa Malay, an betara boot sabihon "banal", asin pig'aplikar sa mas dakulang mga diyos Hindu sa Java. [4] Betara man an pinag-asumiran kan namamahala sa Majapahit.
Si Dr. Pardo de Tavera, sarong linggwista, nagsasabi na an bhattala pwedeng hale sa avatara, avatar; boot sabihon, paghilig nin dios digdi sa daga sa naheheling na porma, arog baga kan sampulong avatar ni Vishnu.[5] Segun ki John Crawfrud, gikan an tataramon na Malay na Batara sa avatar pareho sa "sense asin ortograpiya", asin prefix tangani na maikontar an ano man na pagkadios.[6]
Segun sa dating tagapakarhay ni Jose Rizal na si Rev. Pablo Pastells, S.J., na nag-imprenta liwat kan 1900 kan saiyang kapwa Jesuit, Fr. Pedro Chirino, Labor Evangelista, na enot ipinublikar kan 1663 hale sa sarong dai midbid na dokumentong may petsang Abril 20, 1572, an ngaran nin Bathala puedeng siertohon "paagi sa pagresolber kan tataramon sa pangenot na mga elemento kaiyan, si Batà asin Ala = 'Aki nin Dios, o Aki kan Dios.'" Ini an dahelan kun taano ta dai hinale kan enot na mga misyonero an mga propiong taga digdi sa ngaran na ini kan sinda magboot sainda manongod sa pagkabuhay nin Dios asin sa mga misteryo kan Trinidad, bilang nakasaad sa sarong anonymous ngunit napaka-circumstantial na relasyon na isinurat sa Maynila, kan Abril 20, 1572.[7][8]
[9]An iba pang posibleng ginikanan kan terminong Bathala o Batala iyo an tataramon na Malay na Berthala ("idol") asin an Arabiko na ekspresyong ‘Allah-ta’ala (An Diyos, maging dakila"), na iyo an pinaghalian kan ibang pangaran nin Bathala.[10]
An terminong "Bathala" sa ibang kultura
[baguhon | baguhon an source]Sa daan na Bikol, si Bathala sarong menor na diyos, na pigrerepresentar nin sarong saday na imahe, kadaklan sarong may pakpak na imahe na tinatawag na Tagno o Lambana na pirmeng pigdadara kan mga Bikolano bilang pampaswerte. Sigun sa Bicol Grammar ni Mark of Lisbon (1628, pahina 61), "sinabi ninda na ini sarong anito na nagdadara nin swerte sa sinuman na kaibanan kaini." Kaya, kun an sarong lalaki dai natatamaan nin mga bagay na itinatapon saiya, sinasabi na siya ay batalaan[11][12] Segun kay Ferdinand Blumentritt, an suanoy na Bicolano na bathala na sarong uri nin anghel na tagapag-ataman.[12] An kahampang kaini sa kulturang Tagalog, segun kay Isabelo de los Reyes, na an badhala na katutubo.[13]
Segun ki Andrés de San Nicolás (1664, 420), an Bathla mey kapal kaiba man sa mga dios kan Mga taong samball, na an falsong ginikanan asin malumon na mga gibo nineselebrar ninda sa nagkapirang tonot asin bersikulo siring sa mga himno, na isinurat ni William Henry Scott huli gayod sa impluwensya ng mga Tagalog sa kultura asin pagtubod kan Sambal..[14]
Diccionario Pampango del P. Beiv gaño, 1860 na tinatawan kahulogan batala bilang "sarong gamgam kun kiisay an mga Pampanga may sadiri nindang mga tanda".[15]
Segun ki Ferdinand Blumentritt (1895), an terminong "bathala" sa mga suanoy na Bisayang apod sa mga ladawan nin mga diwatas (mga dios).[16]
Pangadyeon asin mga Pamibi
[baguhon | baguhon an source]Orihinal na pangadyeon kan mga Bisaya
[baguhon | baguhon an source]
Bathala, pinunuan sang mga
una nga mga inanak,
Dito mag estar sa mga layog
Sa anang alima na tagsa
Si amay Maniliw nga tamaw
nga,
Malayog anay sang puno ka
niug,
Mabakod angay sa bantiling,
Kag masupong angay sa
kalayo,
Mabangis labi a madal nga
Bany-aga nga ayam.
Sa amang kilid lumsit.
Si ama Lulid Amo;
Siya ang mag sumunod
Kon tunay sa boot niya,
Nga mag bulit labing
Kagab-ihon mapilong…[17]
Palis sa Filipino
[baguhon | baguhon an source]
Bathalang pinagmulan ng
Unang nilikha
Naninirahan sa kalangitan,
Sa Kanyang kamay nakasalalay
Si Ama ang espiritu na makapangyarihan.
Nakatanaw mula sa tuktok ng niyog,
Matatag tulad ng bundok,
At nag-aalab tulad ng apoy,
Mabangis, higit pa sa mabagsik
Na dayuhang asong-gubat.
Sa aming tabi siya'y dumadaloy,
Si Amay panginoon ng mga anito,diwata ng mga diwata;
Siya ang patnubay
Kung ang kanilang kalooban,
Na maging gabay sa kadiliman
Habang gabi’y bumabalot...
[17]
Palis sa Bikol
[baguhon | baguhon an source]
Bathalang ginikanan kan
Enot na ginibo,
Naghihingowa sa kamurawayan,
Sa saiyang kamot nakasandig
Si Ama, espiritung makusog.
Naghihiling hale sa tuktok kan niyog,
Matibay pareho sa bukid,
Asin nag-aalanggag pareho sa kalayo,
Mabangis, mas marahay sa mabangis
Na dayong ayam.
Sa samuyang tahaw siya nagbubulos,
Si Gugurang, agalon kan mga anito,
Diwata nin mga diwata;
Siya an giya
Kun sainda kabo'tan,
Na magin patnubay sa kasupogan
Mantang banggi nagtatakop... [17]
Palis sa Ingles
[baguhon | baguhon an source]
"Bathala, source of life,"
"Creator of the first beings,"
"Dwelling in the highest heavens, in divine glory,"
"Upon His palm, the world rests,"
"The Almighty Father, the eternal spirit."
"From the peak of the coconut tree, He watches,"
"Steadfast as an unshakable mountain,"
"Blazing like a fearless fire,"
"Fierce, more ferocious"
"Than the foreign wild hound."
"He flows within our midst,"
"The Father, Lord of the spirits,"
"Deity of deities, guide of the world;"
"He is the light in the darkest night,"
"The beacon on a grim and perilous path."
[17]
Palis sa Hararom na Tagalog
[baguhon | baguhon an source]
Bathala, pinagmulan ng buhay,
Lumikha sa unang nilalang,
Nananahan sa kaitaasan, kaluwalhatian,
Sa Kanyang palad nakapatong ang daigdig,
Si Amang espiritung makapangyarihan.
Mula sa tuktok ng niyog Siya'y tumatanaw,
Matibay tulad ng bundok na di matitinag,
Nag-aalab gaya ng apoy na matapang,
Mabangis, higit pa sa mabagsik
Na dayuhang asong-gubat.
Sa aming piling Siya’y dumadaloy,
Si Amang panginoon ng mga anito,
diwata ng mga diwata, gabay ng mundo;
Siya ang tanglaw sa gabing madilim,''
Ang patnubay sa landas na malagim.[17]
Palis sa Tagalog
[baguhon | baguhon an source]
Bathalang pinagmulan ng
mga unang nilikha,
Naninirahan sa kalangitan
Sa kamay mo nakalagay
Si Maniliw, na mangkukulam
Matayog kang parang puno
ng niyog;
Matigas na parang bato,
Masiklab na parang apoy,
Mabangis na higit sa
Asong nahihibang.
Sa dibdib mo lumabas
Ang manlilikhang Lulid Amo;
Siya ang nakagagawa
At nagbibigay dilim
Na higit sa gabi…[17]
Toltolan
[baguhon | baguhon an source]- ↑ Orde, Joen Rico M.; Publishing, Ukiyoto (31 October 2020). Collected Tales And Legends From The Philippines (in English). Ukiyoto Publishing. ISBN 978-981-14-8708-8.
- ↑ Reyes y Florentino, Isabelo de los (1909). La religión antigua de los Filipinos. Manila: Impr. de el Renacimiento, 1909. Page 33-34, 113.
- ↑ R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 16, 123, 494-495, 550-552
- ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 971-550-135-4. Page 234.
- ↑ de los Reyes y Florentino, Isabelo (2014). History of Ilocos, Volume 1. University of the Philippines Press, 2014. ISBN 978-971-542-729-6. Page 83.
- ↑ John Crawfurd (2013). History of the Indian Archipelago: Containing an Account of the Manners, Art, Languages, Religions, Institutions, and Commerce of Its Inhabitants. Cambridge University Press. pp. 219–220. ISBN 978-1-108-05615-1.
- ↑ Blair, Emma Helen, ed. d.1911., Robertson, James Alexander, joint ed. 1873-1939., Bourne, Edward Gaylord, 1860-1908.The Philippine Islands, 1493-1803. [Vol. 1, no. 40]. Page 70.
- ↑ bilang nakasaad sa isang anonymous ngunit napaka-circumstantial na relasyon na isinulat sa Maynila, noong Abril 20, 1572
- ↑ Potet, Jean-Paul G. (2018). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs. Lulu.com, 2018. ISBN 978-0-244-34873-1. Page 162.
- ↑ Potet, Jean-Paul G. (2018). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs. Lulu.com, 2018. ISBN. Page 162.
- ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN. Page 184.
- ↑ 12.0 12.1 Blumentritt, Ferdinand (1895). Diccionario mitologico de Filipinas. Madrid, 1895. Page 15.
- ↑ Reyes y Florentino, Isabelo de los (1909). La religión antigua de los Filipinos. Manila: Impr. de el Renacimiento, 190. Page 122.
- ↑ Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 971-550-135-4. Page 252.
- ↑ Reyes y Florentino, Isabelo de los (1909). La religión antigua de los Filipinos. Manila: Impr. de el Renacimiento, 1909. Page 33
- ↑ Blumentritt, Ferdinand (1895). Diccionario mitologico de Filipinas. Madrid, 1895. Page 15.
- ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 Jose Villa Panganiban; Consuelo T. Panganiban; Genovera E. Manalute; Corazon E. Kabigting. Panitikan ng Pilipinas; Binagong Edisyon.
