Kalesa
An kalesa (sa Bikol, inaapod man na karetela) sarong pampasaherong lunadan na goyod nin kabayo, o kun minsan damulag, na nauso sa Filipinas orog na kan panahon nin Kastila asin kaamayan kan tyempo Amerikano. An taramon na ini, na mas amay pang ginagamit sa panahon nin Kastila, naggikan sa Pranses na kataga, caleche na sa Iningles, calash.
Pinauso ini kan mga Kastila kan ika-18 siglo sa Filipinas komo sarong espesyal na modo nin trasportasyon na an mga Kastilang opisyales asin mga hiyanta (principales) sana an nakakayang maggamit huli sa kamahalan kan plete. Ngonyan, talagsad (bihira) nang gamiton sa mga tinampo kan mga syudad liban sa mga panturistang lugar asin sa mga baryo.
Hitsura
[baguhon | baguhon an source]
An kalesa garo tuwal na kariton kun dai nakasakbit sa kabayo. May duwang patoloy sa duwang gilid na iyo an tinatakodan kan sakal nin kabayo. Magian ining goyodon ta may duwang ruweda magka-ibong saka may duwang halabang tukawan na pwede matukawan nin apat katawo o kun sorosoan, pwede anom. Sa ibang desenyo an tukawan naka-kana' oyon sa kaha niya, sa iba pabalagbag ini. Sa enotan na tukawan na pabalagbag, nakatukaw an kutsero.
Sa may lubotan kan kabayo nakaag salod ngarig dai magwarakay an odo' sa tinampo dawa ngane totoo dai mapugolan na an ihi magkuriyat sa kalye o an atot kan hayop maglakop sa ayre.
Kun an mga pasahero naroso' paenotan sinasabing sobsob an dalagan, kun naroso' sa hurihan, sinasabing tuwal an dalagan asin magabat goyodon kan kabayo. Kun sobra an gabat ngane, naaalsa pa an kabayo sa ayre.
Modo nin transportasyon
[baguhon | baguhon an source].png)
Kan an kalesa nauso kan ika-18 siglo igdi sa Filipinas, panahon na kolonyal, nagin ini sarong popular na modo nin transportasyon, orog na bilang gamit na pankomersyo. Mga mayayaman asin mga ginoo arog kan mga ilustrado inuusar an kalesa sa pagbyahe asin paghakot nin paninda o bagahe sa mga hararaning lugar.
Dawa ngani nagin nang maipo an kalesa, mahihiling pa ini sa magkapirang lugar, sa Vigan asin sa Laoag na an mga hitsura arog pa kan lumang desensyo panahon nin Kastila. Sa Intramuros asin Binondo kan Manila medyo dakuldakul pa man an nagbabaraybasay. Siring man sa syudad kan Iligan, an kalesa may mga samno pa na pwedeng arkilahon sa pagpasyar. Sa syudad kan Naga, igdi sa Bicol, an kalesa makukua na sana sa banwaan kan Camaligan na mayo na ngane 20 an bilang asin an ruta pasiring sa kanto kan barangay Abella asin barangay Igualdad. An pakagibo kaini simple na sana alagad dakul pa man an pasahero ta sobra kabarato an plete, dos pesos kada byahe. Dai na tinutugotan na maglaog an kalesa sa mismong sentro bakong arog kan panahon na igwa pang mga kalesa sa barangay Dayangdang, barangay Tinago asin sa barangay kan Sabang.
Alagad sa syudad kan Tuguegarao an kalesa tinutugot pang makiramas sa trapik nin mga awtong pampasahero, pribadong kotse, bisikleta, dyipni, mga motorsiklo asin mga trak.
Rawitdawit dapit sa kalesa
[baguhon | baguhon an source]Sarong poetang Bikolnon pinasabngan magtokda' nin rawitdawit manongod sa kalesa:
- Igdi sa Naga igwa pa doy nin kalesa
- May kutsero sa enotan may latigo pa
- Pag sutil an kabayo o nagyayaba-yaba
- Hinahaplitan todo ngani magarangkada
- Sa panahon nin kompyuter, selpon pa
- Digicam, o drone, cable TV pa
- An kalesa garo luma, nalalaos na
- Pero iti-iti nin kabayo ok pa!
- Tagadag, tagadag an dalagan nya,
- Mga pasahero, inaaling-aling baga
- Dinuyanduyan, sinda rinaranga
- Anoman problema, nalilingawan na!
- Mga pasahero haros magka-aybol pa
- Maski magkaiwal, pirit nati’nohan na
- O kun habo, naliod na sana
- Liog tokriog, natotoog logod pa!
- Pag atot kan kabayo, alimyong maba’ngog
- Natayap sa likod nasisinghot kan gabos
- Tinatagal na sana kan mga dukhang tios
- Anong maginibo ta an plete doro-dos!
Sinapi' sa- http://tanhaga.wordpress.com/?s=An+Kalesa
Toltolan
[baguhon | baguhon an source]- "Breve diccionario etimológico de la lengua española" ni Guido Gómez de Silva (ISBN 968-16-2812-8)
- Calesa | Seaway Explorer. Archived 2007-11-09 at the Wayback Machine.
- PTA Grand Launch - Kalesa Festival. Archived 2007-10-11 at the Wayback Machine. The Official Web Page of Philippine Tourism Authority.
