Elias Angeles

Si Elias Angeles

Si Elias Lakandula Angeles (20 Hulyo 1871 - 25 Des. 1915), sarong rebolusyonaryong lider na katuwang si Felix Plazo asin an mga gwardya sibil, rinumpag an rehimen kan mga mananakop na Kastila sa Nueva Caceres. An saindang ginibo iyo an nagin sabrit sa pagpoon pagkaparà kan gobyernong Kastila sa bilog na Kabikolan.

Pamilya Niya

Si Angeles namundag sa baryo nin Sto.Tomas, banwaan nin Pasig. An saiyang mga magurang iyo sinda G. Pedro Angeles asin Gng. Fortunata Lakandula, mga taga-Pasig man, lalawigan nin Rizal. Nag'adal sa baryo nin Palatiw (San Agustin), banwaan nin Pasig, Rizal, kan 1896 siya nag'entra sa San Juan de Letran, Manila. Digdi naabot niya an ika-tolong taon nin Segunda Ensenanza. Naglaog sa pagkaGwardiya Sibil kan taon 1891. Kan 1893, siya hilom na nag'apil sa Katipunan. Kan 1896, siya pinagdestino kan mga autoridad na Kastila sa Nueva Caceres.

Sa katugotasn ni Andres Bonifacio. siya nagpatindog kan inapod na "Barangay Maluningning" na kaapil sa Katipunan.

Napangagom niya si Encarnacion Cardenas, sarong taga-Naga kan Abril 6, 1906 asin nagkaigwa sinda nin tolong aki: si Leoncio, Luz asin Eliza.

Pag-apil sa Katipunan

Kan taon 1891, naglaog siya sa pagka-Gwardya Sibil. Alagad, paglaog kan taon 1893, sa edad na 22 anyos, nag-ayon siya sa Katipunan na tinogdas asin pinamayohan ni Andres Bonifacio. Taon 1896, yaon siya sa Nueva Caceres komo cabo (corporal) kan Guardia Civil. Kan siya nadestino na igdi sa Nueva Caceres, dinara niya igdi an ipinaglalaban kan Katipunan asin nagbilog siya nin grupo na pinagngaranan niya na Baranggay Maluningning, hilom na apil sa Katipunan.

Maingat siyang maray sa pagpalakop kan Katipunan igdi sa Nueva Caceres orog nang nadiskubre na an Katipunan sa Manila kan ini sinalubot ni Teodoro Patino asin inosip sa mga otoridad na Kastila kan Agosto 19, 1896, asin huli kaini sunod-sunod an naaresto.

Pagsobol sa Daet sa Pagsumpo kan Pag-alsa Kan Mga Katipunero

Kan Abril 17, 1898, sa Cabo Elias Angeles asin Felix Plazo na taga-Tigaon, Camarines Sur pinadara sa Daet sa pagdagdag pwersa duman ta nag-alsa an mga Katipunero duman na pinapamayohan ni Ildefonso Moreno. Sakay sa boque de vapor na "Serrantes" gabos-gabos 25 sindang gwardya sibil sa pamayo ni Kap. Sr. Andrew na naghale pa sa Nueva Caceres. Sindang dagdag-pwersa iyo an nakaderotar sa pag-aalsa kan mga Katipunero sa Daet.

Marker sa Santuario sa pag'onra sa mga Rebulosyunaryo 1898 kan Camarines Norte

An grupo ni Moreno nag-alsa sa Daet kan Abril, 1898 (sa marker kan pag'aalsa, Abril 14-18, 1898 an nakalaag) asin an mga Kastila napiritan magpa-ili sa harong kan sarong Kastilang negosyante na si Sr. Florencio Arana. Alagad, pag-abot kan mga gwardya sibil haleng Nueva Caceres, nasumpo tolos an pag-aalsa, ginatos an mga Kaitpunero an ginaradan kan pwersang Kastila asin si Ildefonso Moreno, na nataon pang bayaw kan Kastilang si Florencio Arana, asin apat kan saiyang mga lideres an tolos pinurogotan.

Kaya duman testigo sa Angeles asin Plazo kun anong nangyaring makangirhat ki Moreno asin sa saiyang mga kairiba.

Sa Piyestang Peñafrancia Pagtumang Kan Mga Gwardya Sibil sa Nueva Caceres

Kan naguumaboton na an piyesta nin Peñafrancia igdi sa Nueva Caceres, an mga Kastela handal nang maray huli sa kariribokan sa Daet asin huli sa bareta na nagdadangadang na an hokbo ni Hen. Vicente Lukban haleng Tayabas.

An mga kastila napag'isip na halean armas an mga gwardya sibil igdi sa syudad asin sabihan sinda na dadarahon sinda sa Iloilo sa saindang (Kastila) pagsibog sa Iloilo na iyo an bina-banâbanà na gibohon kabesera ninda kun mahulog sa kamot an Manila sa mga pwersang Amerikano.

An lakdang na ini nagpukaw na gayo nin makuring karibarawan sa mga gwardya sibil ta kun ano-ano an nagsabong sa isip ninda; na ini pwede sindang garadanon sa irarom kan mga bapor na madara sainda sa Iloilo o ihulog na sana sa dagat. Kaya an mga huna-huna na ini iyo an naggatong sa mga gwardya sibil na magtumang na sana asin lumaban. Asin igdi nagpapel an duwang lider na si Angeles asin Plazo kan mahiling na may oportunidad na lumaban nin patas. Sinda nanggad an nagplano kun pa'no ma'otob an pagtumang.

Nag'abot an oportunidad na ini kan an mga Kastila ibinalik an mga riple sa mga gwardya sibil huli ta dakul na maray mga tawong nagtitiripon na sa Caceres huli kan piyesta. Kan ibinalik kaidto an mga armas, an gwardya sibil, sa pamamayo na Angeles asin Plazo, matangang banggi kaidto kan 18 Septyembre, 1898, nag-alsa asin tolos-tolos binaradil gadan si Kapitan Francisco Andrew sa kwarto niya asin nakadamay pa an saiyang agom asin saro sa duwang aking babae niya.

Madugo nanggad si pag-alsa kan grupo na Angeles asin Plazo. Pinaluwas ninda si mga preso asin inarmasan. Pigsakyada ninda an mga estasyon kan mga boluntaryo asin milisya asin dakul mga Kastilang soldados nagkagaradan. Mala ta sa katakutan nagpaili an mga Kastilang opisyales, saindang mga pamilya asun ibang pan mga kakampi ninda duman sa kumbento kan San Francisco, gabosgabos labing apat na gatos sinda, 80 kaini mga lalaki.

Sa halipot na istorya, mayong naginibo an mga Kastila kundi sumuko, asin petsa 19 kan Septyembre, an Kastilang gobernador na si Don Vicente Zaidin nag-oyon na sa mga kundisyon nin pagsusuko. Gabos na hamo(armas) ninda, mga pagrorogaring, mga papeles kan gobyerno, gabos na pondo ilinito sa mga rebelde; asin an mga Kastilang poon, mga maykatongdan asin mga prayle gigibohon mga preso kan mga rebelde.

Tinogdas Rebolusyonaryong Gobyerno na Angeles

An pag-aalsang ini kan mga Gwardya Sibil inutasan na an buhay kan gobyernong Kastila sa probinsya asin sa masurunod na aldaw pati idtong sa ibang probinsya sa Kabikolan.

Probisyonal na gobyerno an itinindog na Angeles kun saen ini an mga namamayong opisyales :

• Elias Angeles - Gobernador Politico-Militar
• Felix Plazo - - Comandante kan Gwardya Sibil
• Natalio Canuto - Hokom kan Lalawigan
• Santiago Valenciano - Administrador Kan Hasienda Publiko, Tesorero
• Mariano Sierra - Kasanggawad Kan Hunta Probinsyal
• Mariano Perfecto - Myembro sa Hunta Probinsyal
• Jose Crisol - Poon kan Sanidad Militar

Si Faustino Sta. Ana an ginibong niyang Presidente kan Nueva Caceres asin si Marciano Mella an tesorero. Alagad, dai lang naghaloy an pagkapot ni Angeles kan gobyerno ta uminabot na si Hen. Vicente Lukban asin siya ginibo na sanang major sa Reserve, sarong bagay na ipigmundo kan mga taga-Naga ta imbes balosan nin toltol sa ginibo niyang pagpatalsik sa mga Kastila, arog pa logod kaiyan an trato.

Pagsakyada kan mga Amerikano

Kan magsakyada na an mga Amerikano kan Pebrero 1900, orog na ta gusto ninda makapotan an negosyo sa abaka igdi sa ronang Bikol, si Elias Angeles, koronel na kaidto, yaon sa hokbo ni Hen. Ludovico Arejola asin saro sa dakulang pakikipaglaban sa Amerikano na naatubang niya iyo idtong nangyari sa Agdangan, Pili kun saen 3,000 na Amerikanong soldados an nasagupa ninda Elias Angeles kasurog si Ludovico Arejola. Diyan sa makuring laban na iyan, dakul an mga Amerikano nagkagaradan. Kan magtoninong na an Kabikolan, asin nangimbabaw na an kapangyarihan kan Amerikano, si Angeles tinawan trabaho sa Naga komo sarong escribano.

Pag-onra ki Angeles

Sinasabi ni Ursua sa saiyang "Halipot na Agi-agi...." na sarong taga-Sto. Tomas, Pasig nagngangaran Sr. Gonzalo A. Jose an nagpadara nin surat saiya, petsado Mayo 31, 1958, na nagpaisi saiya na an mga taga-Sto. Tomas nagkaag rebulto ni Angeles duman sa baryo ninda sa pagtaong onra kan saiyang mga naginibohan. Alagad, sarong sadiring tawo niya na yaon igdi sa Naga nag'osip na binungkal na daa idtong monumento duman sa Bgy. Sto. Tomas asin dai maaraman kun saen na ikinaag.

An munisipyo kan Naga man, sa pagmidbid asin pagtaong onra ki Angeles, an dating Camino Real, sarong halabaon na tinampo poon sa Colegio de Sta. Isabel abot sa gilid salog sa may Dinaga, ipinagngaran na saiya.

An kampo man kan 9th Infantry (Spear) Division, Philippine Army sa Brgy San Jose, Pili, Camarines Sur inapod naman na Kampo Elias Angeles..

Mga panluwas na takod

• English Wikipedia. San Juan de Letran. Heroes of the Revolution.

Hilingon man

• Felix Plazo
• An Pagsuko kan mga Kastila sa mga Rebeldeng Gwardya Sibil
• Pag'alsa kan mga Gwardya Sibil sa Nueva Caceres (1898)

Mga ginunoan

• Bikol Maharlika. Jose Calleja Reyes. JMC Press, Inc. 1992. 525 p.
• Mga Pagkagiromdom ninsi Aldaw na Tigdorolagan Digdi sa Naga. Casimiro F. Perfecto. Sanghiran Nin Bikol. Taon 1. Dec. 1927.Bilang 6, p. 13
• Halipot na Agi-agi kan Buhay ni Elias Angeles asin Felix Plazo. Sinurat ni Jacinto A. Ursua. Lungsod nin Naga. 1958 Cecilio Press. 24 p.
• Naga: The Birth and Rebirth of a City. Danilo M. Gerona. Pinublikar kan Local Government Unit kan Naga. 2003. 178 p.
• Retrato kan monumento ni Angeles pinapitik sa retrato saray ni J. Antonio Angeles Amparado, saro sa sobrino ni Angeles igdi sa Naga.