Pag'alsa kan mga Gwardya Sibil sa Nueva Caceres (1898)

An Pag'alsa kan mga Gwardya Sibil sa Nueva Caceres (1898) sarong pangyayari resulta kan pagkaturungod nin iba-ibang mga tagbo' sa historya nin Kabikolan.

Mayor na pangyari

An duwang Kabo na sinda Elias Angeles asin Felix Plazo sa Nueva Caceres, Filipinas nagtumang sa mga autoridad Espanyol asin sa biglaan na hiro' natarakang naagaw an poder sa mga Kastila kan 18 Septyembre, 1898.

An pag’alsa kan mga gwardya sibil sa Nueva Caceres kan 18 Septyembre 1898 laban sa mga Espanyol duwang tawo an mayor na kagtulod: si Elias Angeles asin si Felix Plazo. Alagad, kun sinda ta nagturumang, masasabotan sana ini kun balikan an nangyari sa Daet, Camarines Norte,(dati parte kan Ambos Camarines).

Kariribokan asin Lakopan na Garadanan sa Daet

Nauusipon na “Kan Abril 17, 1898, sa Cabo Elias Angeles asin Felix Plazo pinadara sa Daet sa pagdagdag pwersa duman ta aktibong naghihiro mga Katipunero duman na pinapamayohan ni Ildefonso Moreno. Sakay sa boque de vapor na "Serrantes" gabos-gabos 25 sindang gwardya sibil sa pamamayo ni Kap. Sr. Francisco Andreu na naghale pa sa Nueva Caceres. Sindang dagdag-pwersa iyo an nakasubak sa pag-aalsa kan mga Katipunero sa Daet. An grupo ni Moreno nag-alsa sa Daet kan Abril, 1898 asin an mga Kastila napiritan magpa-ili sa harong kan sarong Kastilang negosyante na si Sr. Florencio Arana. Alagad, pag-abot kan mga gwardya sibil haleng Nueva Caceres, na may darang mas superior na armas, nasumpo tolos an pag-aalsa, ginatos an mga Katipunero an ginaradan kan pwersang Kastila asin si Ildefonso Moreno, na natungod pang bayaw kan Kastilang si Florencio Arana, asin pito kan saiyang mga lideres an tolos pinurogotan. Sa kagabsan, 21 tolos na indyong rebelde an inutsan-buhay duman sa harong ni Arana. Sa palibot kan Daet dakul pa an nagkadarakop asin nasentensyahan nin kagadanan. Kaya duman testigo sa Angeles asin Plazo kun anong nangyaring makangirhat ka Moreno asin 7 saiyang mga kakomplot. Sinda sabi ni Fr. Marcos Gomez, (na prayleng Kastila na saksi kan mga pangyayari) hinurulog sana an mga bangkay sa daga sa ibaba kan harong ni Arana. Kan namamarong na, saka lang sinurulo an mga bangkay sa kalot na hababaw. Alagad, bako sana idto an ginaradan kan Kastila sa Daet. Pagdurulagan kan mga taga-duman, piglansi kan gobyerno na magbaralik na sa banwaan ta mayo naman daa an mga pamayo kan rebelyon asin toninong na. Pagbaralik kan mga taga-Daet sinidsid man giraray kan Kastilang autoridad si mga naka-imbwelto sa grupo ni Moreno asin sinangatan man nin sentensyang kagadanan kan “Tribunal de Cuchillo” (Committee of Executioners) , binibilog ninda Florencio Arana, Prayle Antonino Mariblanca, Tenyente Maximiliano Correa.

Sinasabi ni historyador Juan Ataviado, pwedeng inabot 500 katawong mga nagrebelde an ginaradan kan mga Kastila duman sa Daet. Kaya nagpule mansana sa Nueva Caceres an duwang Kabong sa Angeles asin Plazo grabeng inagihan na trauma kan saindang nasaksihan. Duman ninda natanto na an mga Espanyol sobrang maringis sa mga inaapod nindang mga “indyo”. An panahon na idto 1898 makahadit na nanggad, Naglalakop an dakulon na istorya na an mga Kastila maharale na sa Nueva Caceres ta masakay pasiring Iloilo ta duman an bagong kabisera kan gobyerno Espanyol. An mga Amerikano nabaro-bareta na naglaog na sa Manila Bay asin nadadaog na sa laban an pwersang Kastila. Nababareta man an tropa ni Vicente Lukban pasiring nang Camarines Norte mala ta inaragihan na an ibang banwaan duman na mayong laban isinabat an mga Kastila. Nabareta man na sa pagpa-Iloilo kan mga Espanyol, i-iba an mga gwardya sibil, na orog nagdarang kahandalan sa mga gwardya sibil ta may huring-huding sinda uutsan-buhay pag yaon na sa lawod saka itapok sa dagat. Kaya kan bulan nin Septyembre 1898 nag’ulay na an duwang mag’amigong ugos na si Angeles asin Plazo na sinda mahiro, dai na mahalat isakay pasiring Iloilo.

Piyesta ni Inang Penafrancia Nag'alsa an Gwardya Sibil

Matanga kan ika-18 nin Septyembre linusob ninda an Cuartel General kun saen sa ika-2ng eskalon nagtuturog si Comandante Francisco Andreu saka saiyang esposa asin duwang aking babae, sarong aking lalaki na iyo an ngohod. Nalaog ninda an itaas saka nagadan ninda an mag’agom, an duwang daraga ninda alagad nalugadan sana an ngohod na aking lalaki. Sa mga putok na sunod-sunod, apat na voluntario an nagpasiring sa cuartel alagad sinabat sinda nin mga bala hale sa mga rebelde. Tolos na nahagop bala gadan an Kastilang voluntario na si Francisco Borras. An mediko na si Ramon Felipe nalugadan sa takyag saka sa tulak, an Sarhentong Rodriguez nadupyasan bala sa sentido. Si Felix Plazo, na iyo an alcayde (warden) kan preso sa Tabuco, pinaluwas mga nakukulong, tinarawan armas bilang dagdag na katuwang na pwersa kan mga gwardya sibil. Duman sa Tabuco na yaon harong ni Teniente D. Miguel Diaz de Montiel, naabotan ninda ini saka agom niya nagkakape. Tolos binadil ninda. Pati an Europeong Kabo na si Antonio Cano binadil ninda, wakwak an bituka. Ginadan man ninda an sarong Kastilang ngaran Sr. Pereda ta nagdadalagan sa paghagad tabang. An mga nakabutas na mga preso biyo nang nagbalinghaw asin sige paputok hanggan alas 5 nin aga, na sa saindang paglakaw sa sentro igwa daang pigrulupigan na mga daragang Espanyol. Pati an gusngab nang Kastilang retiradong escribano, an 75-anyos na si Sr. Jose Ruibamba asin saiyang agom nagadan man kan mga rebelde. Sarabi dakul pang mga Kastila an nagadan resulta kan pag’alsa kan mga Gwardya Sibil. Huri na kan makagamiaw an mga Kastila na naagaw kan mga rebelde an mga armas sa Cuartel General asin sa cuartillo sa Pueblo de Tabuco asin kan Tinago. Labing 400 mga Kakastilaan (80 kaini mga lalaki) an nagpa-ili sa kumbento kan Simbahan San Francisco. Duman sinda nagkulong, nagtarago. Si D. Sr. Carmelo Navarro na iyo an pinakahepe kan mga Gwardya Sibil sa bilog na Cabicolan, mayo nang naiisip asin natataranta na asin nagin nang inutil sa atubangan kan krisis inaatubang kan mga Espanyol. Nadismayo pa ngani kan dinara sa kumbento si aking dugoan ni Kap. F. Andreu na bulwak an sarong mata. An sitwasyon kan mga Kastila nagpapa-ili sa Kumbento nin Simbahan San Francisco nagin makaherak asin dai na nanggad makahagad ayuda sa Manila ta an mga Amerikano naglaog na igdi, asin an mga tropang Kastila entero nang derotado.

Pagsuko ni Gob. Vicente Zaiden asin Pag'iriba

Kan petsa 19 nin Septyembre 1898, si Gob. Zaidin asin pag’iriba nagsuruko na sa mga rebeldeng Angeles-Plazo. Sa Protocol nin Pagsuko, ini an napalaman: “Sa pagsuko kan mga Kastila, nag'oyon sindang i-entrega an gabos na saray nindang mga armas, asin ilito sa mga rebelde an gabos na pirak, rekord asin mga papeles kan gobyerno espanyol. Sa ibong na lado, nagtaong garantiya an mga rebelde na mayo nang hihiroon asin kukulgan na Espanyol asin libre sindang magluwas sa Nueva Caceres sa kun saen nindang boot magpaduman.” Kan aldaw na nagsisinarom 31 badil an ipig entriga asin pagkaaga petsa 20, sobra pa sa sanggatos na armas an inintriga kan mga Espanyol asin lampas 2,000 na bala. Dagdag pa, an mga prayle ipinakulong sa Seminaryo mala ta sa 65 na Franciscano, 22 an nakulong ta an iba nakadurulag na.

Nagpirirma sa Kasundoan nin Pagsuko

Tolong Espanyol (mediko Ramon Lopez, Jose Anson asin JM Campos) an nagpirma, pitong Filipino an nagnosnos man sa dokumento alagad mismong si Gobernador Vicente Zaiden dai kaiba sa mga Kastilang nagpirirma. An Kasundoan nin Pagsuko pinirmahan sa Colegio de Santa Isabel, sa Nueva Caceres (ngonyan, Siyudad nin Naga) kan ika-19 nin Septyembre, 1898.