Jump to content

Tataramon na Aserbayhani

Baguhon an mga link
Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
Nakadirekta digdi an "Tataramon na Azeri". Para sa puho na tataramon nin Iranyano, hilingon an Gurang na Azeri.

Aserbayhani
Azeri
Azərbaycan dili, آذربایجان دیلی‎, Азәрбајҹан дили[note 1]
Pagsayod[ɑːzæɾbɑjˈdʒɑn diˈli]
Subong sa
RehiyonIranyanong Aserbayhan, Transkaukasya
SubongAserbayhanon
Subong na mga parataram
23 milyon (2018)e21
Turkiko
Mga Pormang Estandarte
  • Shirvani (Sa republika kan Aserbayhan)
  • Tabrizi (Sa Iranyanong Aserbayhan)
Mga Diyalekto
Opisyal na kamugtakan
Opisyal na tataramon sa
Aserbayhan
Dagestan (Rusya)
Konseho nin Turkiko
Sa regulasyon kan
Mga kodigo nin tataramon
ISO 639-1az
ISO 639-2aze
ISO 639-3aze – inklusibong kodigo
Indibiduwal na mga kodigo:
azj – Amihanan na Aserbayhani
azb – Habagatan na Aserbayhani
slq – Salchuq
qxq – Qashqai
Glotologomode1262
Linguasperoparte kan 44-AAB-a
Kinamumugtakan kan mga parataram na Aserbayhani sa Transkaukasya asin Kaamihanan na Iran
     mga rehiyon kung sain an tataramon na Aserbayhani iyo an tataramon kan kadaklan      mga rehiyon kun sain an Aserbayhani iyo an tataramon kan signipikanteng minorya
Pwedeng igwang mga simbolong IPA phonetic sa Unicode sa pahinang ini. Hilingon an IPA chart para sa Ingles para sa lyabeng sa pagtaram basado sa Ingles.

Plantilya:Aserbayhanon

An Aserbayhani (/ˌæzərbaɪˈdʒæni, -ɑːni/) o Azeri (/æˈzɛəri, ɑː-, ə-/), minatukdo man sa Turkikong Azeri o Turkong Azeri, sarong tataramon na Turkiko na pangenot na pigtataram kan Aserbayhani, na panginot na nag-eerok sa Republika kan Aserbayhan na kun sain pigtataram an baratyi na Amihanan na Aserbayhani, asin sa rehiyon nin Aserbayhan kan Iran, kung sain ipigtataram an barayti na Habagatan na Aserbayhani.[lower-alpha 2] Dawa na igwa ini nin halangkawon na digri kan mutwal na pagkakasinabutan sa tanga kan parehas na mga porma kan Aserbayhani, igwa man nin signipikanteng pagkakalainan sa ponolohiya, leksikon, morpolohiya, sintaks asin gunuan nin mga subli-taramon.

Igwa nin opisyal na kamugtakan an Aserbayhani sa Republika kan Aserbayhan asin Dagestan (sarong federal subject of Russia) alagad an Habagatan na Aserbayhani dai pa nin opisyal na kamugtakan sa Iran, kung sain duman nag-eerok an kadaklan sa mga Aserbayhanon. Ipigtataram man ini sa mas hababang manlainlain na lebel sa mga komunidad nin Aserbayhani kan Georgia asin Turko asin kan mga banwaan na diaspora, panginot sa Europa asin Amihanan na Amerika.

Kaapil an parehas na barayti nin Aserbayhani kan sanga nin Oghuz kan mga tataramon na Turkiko. Pigbase an pig-estandarteng porma kan Amihanan na Aserbayhani (pigtataram sa Republika kan Aserbayhan asin Rusya) sa diyalektong Shirvani, mantang an Iranyanong Aserbayhani piggamit an diyalektong Tabrizi bilang barayti nin prehistiyo kaini. Poon kadtong katalingkasan kan Republika kan Aserbayhan gikan sa Unyong Sobyet kan 1991, naggagamit an kaamihanan na Azerbaijani nin iskriturang Latino. Sa balyong lado, parating piggagamit an Iranyanong Aserbayhan asin padagos na naggagamit nin iskriturang Perso-Arabiko. Haraning magkaano-ano an Aserbayhani sa Gagauz, Qashqai, Crimean Tatar, Turko asin Turkmen, nagheheras nin manlainlain na lebel nin kapwa nin pagiging pagkakasinabutan sa lambang saro sa mga tataramon na idto.

Ginikanan-ngaran asin panlikod na impormasyon

[baguhon | baguhon an source]

Panhitorikal an tataramon minatukdo sa mga tal na parataram kaini bilang Türki[5] na an boot sabihon "Turkiko" o Azərbaycan türkcəsi na an boot sabihon "Turkong Aserbayhani". Bago an pagtugdas kan Demokratikong Republika kan Aserbayhan, na kung sain pinapusog pa an pangaran na "Aserbayhan" huli ta sa mga polotikal na rason kan 1918, eksklusibong piggamit an pangaran kan "Aserbayhan" tanganing mamidbidan an kataning na rehiyon kan kontemporaryong amihanan-sulnopan kan Iran.[6][7][8] Pagkatapos kan pagtugdas kan Azerbaijan SSR,[9] susog sa orden kan lider na Sobyet na si Stalin, an "ngaran kan pormal na tataramon" kan Aserbayhan SSR, "niribayan gikan Turkiko pasiring sa Aserbayhani".[9]

Pagkokompara sa iba pang mga tataramon na Turkiko

[baguhon | baguhon an source]

An pirang mga diyalekto nin Aserbayhani nagheheras man nin mga paradigma kan mga berbo sa pirang mga panahunan sa tataramon na Chuvash.[10]

Aserbayhani vs. Turko

[baguhon | baguhon an source]
Si Reza Shah asin Atatürk sa Turko.

Pwedeng magkaulay sa lambang saro an mga nagtataram kan Amihanan asin Habagatan na Aserbayhani asin mga parataram kan Turko sa manlainlain na lebel kan pagkakasinabutan sa lambang saro. Bantog na marhay an mga Turkong soap opera sa mga Azeri sa parehas na Iran asin Aserbayhan. Nabisto ni Reza Shah Pahlavi kan Iran (nagtataram kan Habagatan na Aserbaijani) si Mustafa Kemal Atatürk kan Turko (nagtataram nin Turko) kan 1934 asin nakuanan na nagtataram sa lambang saro.[11][12][13][14][15][16]

Pwedeng mag-ulay sa sarong halawig sa lambang saro an mga nagtataram nin Turko asin Aserbayhani nin huli ta igwang dakulaon na pagkakalain asin nagkakasinabutan sa sarong lebel an parehas na mga tataramon, dawa na urog na pasil masabutan kan Aserbayhani an Turko kisa sa kabaligtadan.[17]

Sa pag-aadal kan 2011, 30 Turkong kaayon an pigsuri tanganing maaraman kung gurano ninda nasasabutan an nakasurat asin pigtataram na Aserbayhani. Nahiling digdi na dawa magkaparehas na tataramon sa lado nin tipolohiya an Turko asin Aserbayhani, sa lado kan mga parataram nin Turko, bakong kasing langkaw na pigtatantya an pagiging pasil na masabutan.[18] Sa pag-aadal kan 2017, nakakua an Iranyanong Aserbayhani nin kabilugan na 56% kan reseptibong pagkakasinabutan sa pigtataram na tataramon kan Turko.[19]

Nagpapahiling an Aserbayhani nin parehas na susugan nin doon sa Turko alagad mas simple sa pirang mga aspeto. Sarong makusog na doon dangan medyo nakaoras na doon an Aserbayhani, bakong arog kan Turko na maluya an doon asin nakaoras an pantig.

Uni an pirang mga kataga sa manlainlain na mga pagsayod sa Aserbayhani asin Turko na parehas an boot na sabihon sa parehas na tataramon:

Aserbayhani Turko Bikol Sentral
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value)./Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). sandalyas, sapatos
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). bitis
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). libro
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). dugo
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). gansa
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). kiray
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). nyebe
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). gapo
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). tren

Aserbayhani vs. Turkmen

[baguhon | baguhon an source]

An 1st person personal pronoun iyo an “mən” kan Aserbayhani arog kan “men” sa Turkmen, mantang “ben ” ini sa Turko. Totoo an parehas sa demonstrative pronouns na “bu”, na kung sain niriribayan an tanog na “b” is sa tanog na “m”. Halimbawa na sana: “bunun>munun//mının, muna//mına, munu//munı, munda//mında, mundan//mından”.[20] Ini, sinusunod man ini sa literaryang tataramon kan Turkmen, na kung sain an demonstrative pronoun na “bu” minasairarom sa pirang mga pagbabago arog sana kan sa: “munuñ, munı, muña, munda, mundan, munça”.[21] Nakatagpo an karibay na B>m sa kadakol na diyalekto kan tataramon na Turkmen asin pwedeng maobserbaran arog kan: “boyun>moyın” sa diyalektong Yomut - Gunbatar, “büdüremek>müdüremek” sa mga diyalekto na Ersari asin Stavropol Turkmens, “bol>mol” sa nga diyalekto nin Karakalpak Turkmens’, “buzav>mizov” sa mga diyalekto nin Kirac.[22]

Uni an mga pirang kataga na igwang manlainlain na mga pagsayod sa Aserbayhani asin Turkmen na igwa nin magkaparehas na boot na sabihon sa parehas na mga tataramon:[23]

Anihanan na Aserbayhani/Habagatan na Aserbayhani Turkmen Bikol Sentral
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). men ako
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). sen ika
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). haçan nuarin
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). başga iba pa
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value)., Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). it, köpek ayam
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). deri kublit
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). ýumurtga sugok, bunay
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). ýürek puso
Lua error in Module:Unicode_data at line 293: attempt to index local 'data_module' (a boolean value). eşitmek dangog

Bokabularyo

[baguhon | baguhon an source]

Mga Interjection

[baguhon | baguhon an source]

Kaiba an pirang mga halimbawa:

Sekular:

  • Of ("Agh!")
  • Tez Ol ("Dalian!")
  • Tez olun qızlar mədrəsəyə ("Dalidalian na babaye, sa eskwelahan!", Sarong islogan para sa kampanya nin edukasyon sa Aserbayhan)

Pag-apod sa diyos:

  • pahiwatig:
    • Aman ("Awa")
    • Çox şükür ("mabalos")
  • prangkahan:
    • Allah Allah (pigsasayod nin Allahallah) ("Oh diyos ko po")
    • Hay Allah; Vallah "Sa Diyos [minasumpa ako]".
    • Çox şükür allahım ("Dios mabalos sa sakong kagurangnan")

Pormal asin inpormal

[baguhon | baguhon an source]

An Azerbaijani igwa nin bakong pormal asin pormal na paagi nin pagtaram kan mga bagay-bagay. Nin huki ta igwa ini nin pusog na pagkakaiba nin tu-vous sa mga tataramon na Turkiko arog kan Aserbayhani asin Turko (iyo man sa iba pang mga tataramon). Piggagamit an impormal na "ika" kung makikipag-ulay sa hararaning katood, kaano-ano, mga hayop o mga kaakian. An pormal na "ika" piggagamit kung nakikipag-ulay sa sarong tawo na mas gurang saimo o sa sarong tawo na mawot mong tawan nin pagpahiling nin respeto (sarong propesor, halimbawa).

Arog kan kadaklan na mga tataramon na Turkiko, pwedeng halion an personal pronouns, asin dinudugang sana ini para sa doon. Poon pa kan 1992, naggagamit na an Amihanan na Aserbayhani nin ponetikong sistema nin panurat, kaya pasil an pagsayod: kadaklan kan mga kataga parehas na pigsasayod sa kung pano ini baybayon.

Kategorya Bikol Sentral Amihanan na Azerbaijani (sa surat Latin)
Panginot na mga ekspresyon iyo hə /hæ/ (impormal), bəli (pormal)
dai yox /jox/ (informal), xeyr (formal)
hilo, tara salam /sɑlɑm/
paaram sağ ol /ˈsɑɣ ol/
sağ olun /ˈsɑɣ olun/ (pormal)
marhay na aga sabahınız xeyir /sɑbɑhɯ(nɯ)z xejiɾ/
marhay na hapon günortanız xeyir /ɟynoɾt(ɑn)ɯz xejiɾ/
marhay na banggi axşamın xeyir /ɑxʃɑmɯn xejiɾ/
axşamınız xeyir /ɑxʃɑmɯ(nɯ)z xejiɾ/
Mga dukot/kolor itom qara /ɡɑɾɑ/
sinabilaw, bughaw göy /ɟøj/
baroron, kayumanggi qəhvəyi / qonur
abo, abohon boz /boz/
gadila', kinalosisi', berde yaşıl /jaʃɯl/
kahel narıncı /nɑɾɯnd͡ʒɯ/
rosas, pink çəhrayı

/t͡ʃæhɾɑjɯ/

gitling, kiling, morado bənövşəyi

/bænøvʃæji/

pula qırmızı /ɡɯɾmɯzɯ/
puti ağ /ɑɣ/
giyaw sarı /sɑɾɯ/

Mga numero

[baguhon | baguhon an source]
Numero Kataga
0 sıfır /ˈsɯfɯɾ/
1 bir /biɾ/
2 iki /ici/
3 üç /yt͡ʃ/
4 dörd /døɾd/
5 beş /beʃ/
6 altı /ɑltɯ/
7 yeddi /jed:i/
8 səkkiz /sæc:iz/
9 doqquz /doɡ:uz/
10 on /on/

Para sa mga numero nin 11–19, literal na boot sabihon kan mga numero "10 saro, 10 duwa" asin iba pa.

Numero Kataga
20 iyirmi /ijiɾmi/ [lower-alpha 3]
30 otuz /otuz/
40 qırx /ɡɯɾx/
50 əlli /ælli/

An mga darakulang mga numero binilog sa paagi kan pagsasararo sa sanpulo asin ribo-ribo na mas dakula sa mas saradit sa parehas na paagi, nin dai naggagamit nin sarong pangatnig sa tanga.

Mga tala

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Dating pigbabaybay sa Siriliko na piggagamit sa Azerbaijan Soviet Socialist Republic.
  1. ↑
    • Pigbase an panurat na tataramon kan Iraqi Turkmen sa Turkong Istanbul gamit an modernong Alpabetong Turko.
    • Nagkipag-iwal si Professor Christiane Bulut na an mga publikasyon gikan sa Aserbayhan parating naggagamit nin mga ekspresyon arog kan "Azerbaijani (diyalekto) kan Iraq" o "Habagatan na Azerbaijani" tanganing isaladawan an mga diyalektong Iraqi Turkmen na "igwa nin mga implikasyon nin politikal"; arog pa man kaito, sa literaturang Turkolohikal, an mga diyalekto na haraning magkaano-ano sa Turko asin Irak iyo an pagkagabsan na inaapod bilang "subangan na Anatolyano" o mga diyalektong "Irak-Turkiko/-Turkman", sosog sa pagkakasunod.[1]
  2. ↑ Nag-eerok an mga tal na parataram kan Aserbayhani, sa kadugangan sa Republika kan Aserbayhan (kung sain pigtataram an Amihanan na Aserbayhani), sa Iran (Habagatan na Aserbayhani), Dagestan, Georgia, Turko, Sirya asin Irak. Minarkahan an Amihanan na Aserbayhani nin mga sinublian na kataga Ruso asin isinusuway an Habagatan na Aserbayhani nin mga sinublian na kataga gikan sa Persya.[4]
  3. ↑ /iɾmi/ mahihiling man sa ordinaryong pagtaram.

Mga gunuan

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Bulut, Christiane (2018b), "The Turkic varieties of Iran", in Haig, Geoffrey; Khan, Geoffrey, The Languages and Linguistics of Western Asia: An Areal Perspective, Walter de Gruyter, p. 398, ISBN 978-3110421682 
  2. ↑ 2.0 2.1 "Azerbaijani, North". Etnologo. Archived from the original on 5 June 2019. Retrieved 2 February 2020. 
  3. ↑ Error sa pag-cite: Imbalidong <ref> tatak; mayong teksto na ipinagtao para sa reperensiya na pinagngaranan na Ethnologue 22 AZB
  4. ↑ Brown 2005, pp. 634–38.
  5. ↑ "Türk dili, yoxsa azərbaycan dili? (Tataramon na Turko o tataramon na Aserbayhani?)". BBC (in Azerbaijani). 9 August 2016. Retrieved 15 August 2016. 
  6. ↑ Atabaki, Touraj (2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. p. 25. ISBN 9781860645549. 
  7. ↑ Dekmejian, R. Hrair; Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. I.B. Tauris. p. 60. ISBN 978-1860649226. Sagkod 1918, kang magdesisyon an rehimeng Musavat na pangaranan an bagong independiyenteng estado na Aserbayhan, an designayon na ini piggamit sana tanganing mamidbidan an Iranyanong kahokoman (Probinsya) kan Aserbayhan. 
  8. ↑ Rezvani, Babak (2014). Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift. Amsterdam: Amsterdam University Press. p. 356. ISBN 978-9048519286. An rehiyon sa amihanan kan salog Araxes dai inaapod na Aserbayhan bago an 1918, bakong arog kan rona sa amihanan-sulnopan kan Iran na haloy na nin inaapod poon pa man kadto. 
  9. ↑ 9.0 9.1 "AZERBAIJAN". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2-3. 1987. pp. 205–257. 
  10. ↑ "Khazar language". Great Russian Encyclopedia (in Russian). Archived from the original on 25 March 2022. Retrieved 3 November 2021. 
  11. ↑ Yelda, Rami (2012). A Persian Odyssey: Iran Revisited. AuthorHouse. ISBN 978-1-4772-0291-3. , p. 33
  12. ↑ "Awesome Stories". www.awesomestories.com. 
  13. ↑ IranLiveNews (31 October 2010). "The only known footage of the Reza Shah of Iran with audio discovered in Turkey" – via YouTube. 
  14. ↑ felixiran (23 September 2007). "Reza Shah of Iran speaks to Kemal Ataturk" – via YouTube. 
  15. ↑ felixiran (8 September 2007). "Reza Shah of Iran meets Ataturk of Turkey" – via YouTube. 
  16. ↑ Mafinezam, Alidad; Mehrabi, Aria (2008). Iran and Its Place Among Nations. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-99926-1. , p. 57
  17. ↑ Azerbaijani (Azeri), UNESCO
  18. ↑ Sağın-Şimşek Ç, König W. Receptive multilingualism and language understanding: Intelligibility of Azerbaijani to Turkish speakers. International Journal of Bilingualism. 2012;16(3):315-331. doi:10.1177/1367006911426449
  19. ↑ Mohammad Salehi & Aydin Neysani | Maria Popescu (Reviewing Editor) (2017) Receptive intelligibility of Turkish to Iranian-Azerbaijani speakers, Cogent Education, 4:1, DOI: 10.1080/2331186X.2017.1326653, read online
  20. ↑ Shiraliyev M. Fundamentals of Azerbaijan dialectology. Baku, 2008. p.76
  21. ↑ Kara M. Turkmen Grammar. Ankara, 2005. p.231
  22. ↑ Berdiev R., S. Kurenov, K. Shamuradov, S. Arazkuliyev. Sanaysay sa mga Diyalekto kan tataramon na Turkmen. Ashgabat, 1970. p.116
  23. ↑ "Swadesh list, compare the Azerbaijani language and the Turkmen language". Lingiustics. 

Bibliograpiya

[baguhon | baguhon an source]

Mga panluwas na takod

[baguhon | baguhon an source]
An Wikimedia Commons igwa nin medya dapit sa tataramon na Aserbayhani.
An edisyon nin Aserbayhani kan Wikipedya, an talingkas na Ensiklopedya
An edisyon nin Habagatan na Aserbayhani kan Wikipedya, an talingkas na Ensiklopedya
An Wikivoyage igwang a phrasebook para sa Azerbaijani.
An pagpupurbar nin Tataramon na Aserbayhani kan Wikinews sa Wikimedya Inkubator
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tataramon_na_Aserbayhani&oldid=279618"