Jump to content

Langka

Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya

Langka (Jackfruit)
Kahoy kan Langka
An prutas na langka
Sayantipiko na klasipikasyon edit
Kahadean: Plantae
Klado: Angiosperms
Klado: Eudicots
Klado: Core eudicots
Klado: Rosids
Orden: Rosales
Pamilya: Moraceae
Genus: Artocarpus
Espesyes:
A. heterophyllus
Ngaran binomyal
Artocarpus heterophyllus
Sinonimo[3][4][5][6]
  • Artocarpus brasiliensis Ortega
  • A. maximus Blanco
  • A. nanca Noronha (nom inval.)
  • A. philippensis Lam.
mga tulang kan langka (sprouts)

An langkâ (Artocarpus heterophyllus) o nangkâ, sa Ingles jackfruit, sarong klaseng tinanom na nagkakahoy asin sarong species kan pamilya (Moraceae). Kapamilya niya an ogob, an rimas, an gomihan.

An Bunga Niya

[baguhon | baguhon an source]

An prutas kaini sinasabing iyo an pinakadakula sa bilog na kinaban na kalay sa mga sanga, ini may "tunok-tunok" na arog kan ogob asin may mga laman ini sa laog na inaapod na mga kunab, mahamot asin makilyab na giyaw an kolor. Sa laog kan kunab makukua an mga pisog niya na iyo man an natambo' Parati an kaluwasan kan prutas mismo dai nababa sa 25 sentimetro (10 pulg.) an diametro. Kun nadakula talaga, pwedeng umabot sa 36 kg (80 libra) sa gabat, abot 90 sm (36 pulg.)an laba' asin 50 sm (20 pulg) an diametro.

An sinasabing kunab na iyo an napatos sa pisog niya 3-5 milimetro an hi'bog, mahamis ini, nagtutubig-tubig, maragonot sa kagat, nakaagid an namit sa pinya pero bakong maanta' asin mas kulang man an tagok.

Pagkukultibar asin Lugar na Angay Saiya

[baguhon | baguhon an source]

An langkâ tal na natubo sa India, Bangladesh, asin Nepal. Sa Malay na Peninsula posible nadara na lang nin tawo igdi. Pigkokomersyo ini sa Habagatan, Sur-Subangan na Asya asin sa Amihanan kan Australia. Pinatatalubo man ini sa ibang parte kan Hawaii, Brazil, Suriname, Madasgacar, asin sa mga Isla sa West Indies arog kan Jamaica asin Trinidad. Ini an Bungang Pamanwaan kan Bangladesh saka kan Indonesia. An mga langka matalaw sa lipot. An tinanom na ini napoon pagbunga pakalihis nin tolong (3) taon.

An langka kuminawat na husto sa kultura asin agrikultura kan India poon pa kan soanoy na panahon. Mga kinalot nin arkeologo sa India nagbuyagyag na an langka pinatatambo na sa India 3000-6000 nang mga taon na nakaagi. An mga nadukayan nagpapahiling man na si Emperador na Indiano si Ashoka (274-237 B.K.) pigtotolod na gayo an pagpatubo nin mga nagbubungang-kahoy asin saro na igdi iyo an langka. Si Varahamihira, sarong Indianong astronomo, matematiko, asin astrologo, nagsurat nin sarong kapitulo manongod sa pagbulong kan mga helang nin kahoy sa saiyang toklos Brhat Samhita. An obra niya may sinmbit na gayo nin pag-grafting sa kahoy arog kan langka.

Mga Parte kan Langka

[baguhon | baguhon an source]
Binaak na langkang hinog

Kublit

An kublit kan langka matunok asin igdi sa Pilipinas saro ining nataong kawat sa isip kan mga para-ukit ta nagiribo sinda nin mga inukit na pormang langka kaiba an mga hitsurang tunok-tunok.

An Kunab

An langka may mga kunab na makilyab na giyaw, mahamoton ini asin manamit na gayo. Malomhok na maragonot sa pagkagat. Dakul ini kan sinasabing fiber na natabang sa paglaban sa pagtotobol.

Mga kunab kan langka, dinulse

An Pisog

An pisog kan langka iyo an may pinakadakul na fiber asin mas maray nanggad gibohon arina (ginalpong) ta mas naluwas an saiyang fiber kisa kun lutoon paagi nin pagsanlag o pagla'bon.

Mga Luto kan Langka

Langkang gulay

An langka gamit na maray sa pagluluto igdi sa Habagatan asin Sur-Subangan na Asya. Ini pwedeng kakanon hilaw (an lombod) o kun hinog na. Pwede man ining idagdag sa santan. An mga pisog linuluto sa paagi nin pagsanlag o pagla'bon. Sa pagluto, ini winiwisikan gasiprot na asin ngane magnamit. An hilaw na bunga ginigiris man saka linuluto sa guta na parati may bangot na sira. Binubuntogan bilog na siling darakul ngane mahale an langse saka may kagat sa namit.

An Lombod

An lombod na bunga pwede man kakanon. Ini may banayad na namit asin naiibang mate sa kagat. An mga pagluluto sa India, Bangladesh, Sri Lankas, Indonesia, Cambodia, asin Vietnam, pinapakinabangan an lombod kaini.

An Kahoy

An pasagi kan langka magayon na gamiton sa paggibo nin instrumento musikal ta magian. Sa Indonesia parte ini kan gamelon asin sa Filipinas an kalomoyan kan kahoy ginagamit sa pagigibo nin kudyapi. Ginagamit man ini sa paggibo nin mga drum sa India na an apod mridangam asin kanjira. Pang-mwebles pa man an kahoy langka.


Mga Luto

[baguhon | baguhon an source]
  • Kathal Subzee: Maharang na gulaygulay may salak na kunab, ini uso sa Uttar Pradesh, Punjab asin Assam, India.
  • Gidde: Ini bantog sa Habagatan karnataka, inaapod arog kan Udupi asin Mangalore.
  • Sa Udupi asin Mangalore, an potaheng ini inaandam paagi nin pagpalbag kan hilaw na prutas sa asin nin pirang bulan.
  • Kathal Aachar: Atsara gibo hale sa langka, sa Assam.
  • Pilakkai Kandbu asin Dosa: Mahamis na potahe na mga kunab an gamit, uso sa Mangalore, India.
  • Gujjeda Kajipu: Maharang pero alang na curry gibo sa hilaw na langka, uso sa Mangalore, India.
  • Ghariyo: langkang mahamis uso sa Mangalore, India.
  • Halwa: gibo sa hubal na langka, mahamis na potahe uso man sa luto nin Udupi.
  • Chakka Pradaman: Langkang buding, uso sa Kerala, India.
  • Enchorer Torkari: Curry hale sa hilaw na langka, uso sa West Bengal, India.
  • Chakka Varattiyathu: sarong klaseng santan may langka, sa Kerala, India.
  • Chakka Varauthathu: langkang chip sa Kerala, India.
  • Idiyan chakka: Bilog asin lombod pang bungang langka pigronot asin tinoltog may kasalak na panamit, uso sa Kerala, India.
  • Chakka aviyal, Chakka erisseri: Potahe gibo sa giniris na hilaw na langka asin kun ano pang gulaygulay, sa Kerala, India.
  • Panasa Koora/Panasa Pottu Koora: Tradisyonal na langkang Curry gibo sa hilaw na langka, sa may kosa kan Andhra, India.[1] Archived 2008-10-23 at the Wayback Machine.
  • Gudeg: lutong tradisyonal Yogyakarta, Central Java, Indonesia.
  • Lodeh: tradisyonal na Indones na lutong gulay may langka asin guta'.
  • Gule Nangka: tradisyonal na Indones na curry na maharang Indonesia.
  • Raithey: matorotigsom na curry may salak na linabon na langkang lombod, hilaw na mangga asin hilaw na tapayas, parte kan cuisine sa Navayath asin sa Bhatkal,Karnataka, India.
  • Fansa Nevaryo: Navayath mahamis na potahe gibo sa bagas, may salak na hubal na langka, asin nioyog asin jaggery. An saralak na ini hinahambura pakapatosa sa dahon nin banyan Bhatkal,Karnataka, India.
  • Humba Nangka: curry gibo sa hilaw na langka asin guta nin niyog, ini sa Bohol, Philippines.
  • Gatti o Gidde sa Tulu kun sdaen an hinog na langka rinoronot kasalak asin karamas an rava na naresulta sa pasta, ini kinkaag sa dahon nin teak asin linulugo'. An gidde pwede nang kakanon.
  • Pwede man na ingrediente sa Sayur asam (Indones na sabaw; an arapodan na ini boot sabihon, sinampalokan na gulay)
  • Ingrediente man sa tradisyonal na Indones na luto Minangkabau.
  • Langkang salad: sarong cusine na Byetnam na may saolak na linabonan a langka.
  • Kiri Kos: Mapulot na langkang curry linuto sa guta nin niyog, sa Sri Lanka.
  • Polos Ambul: Lombod na langka linuto may mga panamit nin bawang, sibulyas, asbp., hale sa Sri Lanka.
  • Kalupol Maluwa: Pisog nin langka sinalakan kan kinaros na niyog asin mga panamit siring kan sibulyas, paminta, asbp., hale sa Sri Lanka.
  • Fanas Poli: Binalad na kunab nin langka na inasukaran, sa Konkan.
  • Gỏi mít: langkang salad sa Vietnam.
  • Nhút mít: inasinan na langka popular sa Central Vietnam.

Iba pang preparasyon

[baguhon | baguhon an source]
  • Langkang chips (halimbawa, an Nafiri, marka sa Surabaya, Indonesia).
  • Mga malipot na dessert arog kan sa Indones asin Pilipinong bersyon.
  • Turon, sarong Pilipinong luto gibo sa batag asin kunab nin langka pinatos sa eggroll wrapper.
  • Ini kasalak man sa balinghoy na cake.
  • Ingrediente man kun minsan sa kolak, sarong Indones na mung bean dessert na may niyog.
  • An Juicy Fruitna chewing gum nagkukuang namit daa sa langka..
  • Dinulseng langka.
  • Vitamin Water nagtitinda nin inomon na pinagsalak an langka asin bayawas.
  • Langkang shake na may gatas.
  • Atu Kos sarong pigtapang langka, ngane maghaloy sa saray, kakanon kun kaipohan na, sa Sri Lanka.

Mga Arapodan

[baguhon | baguhon an source]

An prutas na ini inaapod sa sari-saring pangaran. An Ingles na jackfruit tinutubod na hale sa Malayalam chakka o cakkai paagi sa rutang Portuges jaca, ginamit ini kan doktor asin naturalistang si Garcia de Orta sa saiyang 1563 na libro Colóquios dos simples e drogas da India.[7][8] Sarong botaniko, Ralph Randles Stewart nagswestyon na pwede hale ini sa pangaran ni William Jack (1795-1822), sarong Scottish na botaniko na nagtrabaho sa East India Company sa Bengal, Sumatra asin sa Malaysia.[9] An prutas na ini naapod nang "Jack" sa Ingles bago pa ki William Jack namundag: halimbawa, sa ki Dampier na 1699 A new voyage round the world.[10]

Habagatan Asya na mga pangaran kan bungang ini
  • Assamese: Kothal
  • Bengali: কাঁঠাল Cãţtal (Bunmgang Pamanwaan Bangladesh), Enchor (an hilaw na buinga, gamit sa mga curry)
  • Bhojpuri: Katahar
  • Kannada: Pangkagabosan : Halasu ಹಲಸು Hilaw: Halasina Kaayi ಹಲಸಿನ ಕಾಯಿ Hinog: Halasina hannu ಹಲಸಿನ ಹಣ್ಣು
  • Tulu: Gujje (hilaw) and Pilakkai (hinog)
  • Konkani:"Ponos"
  • Gujarati: Phannasa
  • Hindi: Katahal
  • Nepali: रुख कटर (Rukh kut-a-herr)
  • Malayalam: Chakka(ചക്ക)
  • Marathi: फणस Phanas
  • Oriya: Panasa
  • Maldivian, ސައްކެޔޮ sakkeyo (only the ripe fruitpulp is used)
  • Sinhali: Kos. Varaka / Vela (in its ripe state)
  • Tamil: Palaa(பலா) / Varukkai (old Tamil)
  • Telugu: Pangkagabosan : Panasa (పనాస); Hilaw: Panasa Kaaya (పనాస కాయ); Hinog: Panasa Pandu (పనాస పండు)
  • Sanskrit: Panasam
Sur-subangan na Asya na mga pangaran
Subangan Asya na mga pangaran


Solnopan na Asya na mga pangaran
Aprikano na mga pangaran
Europa asin sa Latin America na mga pangaran

An pinakaamay na sambit sa europa kan tinanom iyo an chaqui sa sarong salaysay c. 1328 nin sarong Pranses na si Dominican missionaryo Jordanus.[7]

Hilnga Man

[baguhon | baguhon an source]
An Wikimedia Commons igwa nin medya dapit sa Jackfruit.

Mga Panluwas na Takod

[baguhon | baguhon an source]

Mga Toltolan

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Under its accepted name Artocarpus heterophyllus (then as heterophylla) this species was described in Encyclopédie Méthodique, Botanique 3: 209. (1789) by Jean-Baptiste Lamarck, from a specimen collected by botanist Philibert Commerson. Lamarck said of the fruit that it was coarse and difficult to digest. Larmarck's original description of tejas. t.3. Panckoucke;Plomteux. Retrieved 2012-11-23. On mange la chair de son fruit, ainsi que les noyaux qu'il contient; mais c'est un aliment grossier et difficile à digérer. 
  2. ↑ "Name - !Artocarpus heterophyllus Lam". Tropicos. Saint Louis, Missouri: Missouri Botanical Garden. Retrieved 2012-11-23. 
  3. ↑ "TPL, treatment of Artocarpus heterophyllus". The Plant List; Version 1. (published on the internet). Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden. 2010. Archived from the original on 2013-06-24. Retrieved 2012-11-23. 
  4. ↑ "Name – Artocarpus heterophyllus Lam. synonyms". Tropicos. Saint Louis, Missouri: Missouri Botanical Garden. Retrieved 2012-11-23. 
  5. ↑ [Kasalaan nin pagpapasabot: Dae rekonosidong panbalangkay na karakter an "[". "Kasalaan nin pagpapasabot: Dae rekonosidong panbalangkay na karakter an "["."] Check |url= value (help). Germplasm Resources Information Network (GRIN). Agricultural Research Service (ARS), United States Department of Agriculture (USDA). Retrieved 2012-11-23. 
  6. ↑ "Artocarpus heterophyllus Lam. — The Plant List". Theplantlist.org. 2012-03-23. Archived from the original on 2019-05-07. Retrieved 2014-06-17. 
  7. ↑ 7.0 7.1 Oxford English Dictionary, ika-2 edisyon, 1989, online na edisyon
  8. ↑ Anon. (2000) The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition.
  9. ↑ Deriving from "How Did They Die?", Ralph R Stewart, Taxon 33(1):48-52, 1984
  10. ↑ "The jack or jaca is much like the durian, both in bigness and shape", A new voyage round the world‎, William Dampier, 1699, p320
1. Useful Plants of the Philippines. Brown, William H. Volume 1. Dept. of Agriculture and Commerce Technical bulletin 10. Manila. 1950.
2. Medicinal Plants of the Philippines. Quisumbing, Eduardo. Dept. of Agriculture & Natural Resources Technical Bulletin 16. Manila. 1951.
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Langka&oldid=266301"