Materya

Materya
	; ; ;
	An mga materya iyo kinaklasipika sa tolong klasikal na istado, asin sa modernong klasipikasyon kabale naman an plasma sagkod Bose-Einstein na kondensado. Gikan sa itaas pasiring sa ibaba: quartz (solido), tubig (likido), nitrohenong dioksido (gas), sagkod an plasmang globo (plasma).

An materya (Ingles: matter) iyo an kalaogan na minabilog sa mga pisikal na bagay. Sa pisikal na siyensya, ini an maski anong substansya na igwang gabat asin minasakop nin ispasyo.^[1] Ini iyo man maski anong bagay na pigbibilog nin mga elementaryang fermion.

Sa lado nin pilosopiya, pigbibilog nin mayong porma na substratum nin gabos na bagay an materya, na mantinido sana gikan sa realidad na nagbunga. Gika sa kaisipan nin saiyang laog, piggagamit an materya na kabaliktadan sa porma.

Pisikal na aspeto

Minasakop nin ispasyo asin may gabat an materya. Kadaklan na pigbibilog nin mga atomo, na igwang mga proton, neutron, sagkod elektron. Dae kinukunsidera na materya an gabos nin mga gauge boson (saro na digdi an poton o photon), na minatahaw an apat na mga pundamental na puwersa, maski na igwa sinda nin enerhiya sagkod may gabat an iba.

Pigbibilog nin mga quark asin lepton an materya.^[2] Igwang anom na klase nin mga quark (kakaiba, pang-atrakto, ibabaw, irarom, sa ibabaw, sa ibaba), na pinagsaralak ngarig magbilog nin mga hadron, pangenot an mga baryon asin meson, sa paagi nin pusog na interaksiyon asin pighohonang pirming may katapusan. Sa mga baryon iyo an proton sagkod neutron, na urog nang pinagsaralak ngarig bilugon an mga nukleus nin gabos na mga elemento sa peryodikong tableta. Harus na nakapalibot an mga urap sa mga elektron sagkod sa nukleus. Inaapod na atomo an magkaparehas nin dakul na mga elektron sagkod proton sa sarong nukleus. Kun dae magkaparehas, sarong ion ini. An kimika iyo an siyensya na minaadal kun pano pinagsalak an mga nukleus sagkod elektron ngarig makabilog nin mga kompuwesto.

Mga klasipikasyon

May manlainlain na porma an mga materya, segun sa densidad kan partikulo sagkod densidad kan enerhiya o sa ibang karakter depende sa presyon asin temperatura. Kabale an mga gas, plasma, likido, pluido, super-pluido, solido asin kondensadang Bose-Einstein sa mga porma kaini.^[3] Hasta minabago an pangyayari, pupuwedeng magbagong-porma an materya. Inaapod na mga transisyon kan porma an penomena na ini asin pinag-aadalan sa termodinamiko an pagriribay kan saindang enerhiya. Sa kadikit na bilang, pupuwedeng magpahiling an materya nin mga karakter na ibang-iba sa mahibog na materyal.

Pigbibilog nin materya an nahihiling na uniberso. Pupuwede ining maribayan kan enerhiya asin mapasairarom nin ibang pagbibilog sagkod pagbabago.

Hilingon man

Toltolan

↑ R. Penrose (1991). "The mass of the classical vacuum". In S. Saunders; H.R. Brown (eds.). The Philosophy of Vacuum. Oxford University Press. pp. 21–26. ISBN 978-0-19-824449-3.
↑ B. Carithers; P. Grannis (1995). "Discovery of the Top Quark" (PDF). Beam Line. 25 (3): 4–16.
↑ "RHIC Scientists Serve Up "Perfect" Liquid" (Press release). Brookhaven National Laboratory. 18 April 2005. Retrieved 15 September 2009.

Pinopoonan an artikulong ini sa Siyensya. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.

[1] R. Penrose (1991). "The mass of the classical vacuum". In S. Saunders; H.R. Brown (eds.). The Philosophy of Vacuum. Oxford University Press. pp. 21–26. ISBN 978-0-19-824449-3.

[2] B. Carithers; P. Grannis (1995). "Discovery of the Top Quark" (PDF). Beam Line. 25 (3): 4–16.

[3] "RHIC Scientists Serve Up "Perfect" Liquid" (Press release). Brookhaven National Laboratory. 18 April 2005. Retrieved 15 September 2009.

[1]

[2]

[3]