Vocabulario de la Lengua Bicol

Vocabulario
de la Lengua Bicol

Nasyon	Filipinas
Tataramon	Bikol Sentral Kastila
Genre	Diksyunaryo
Kagpublikar	Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas
Taon kan publikasyon	1865
Klase nin media	Imprenta
Bàgo kan	Vocabulario de la Lengua Bicol (1728/1754)

Vocabulario de la lengua bicol, 1754

An Vocabulario de la lengua Bicol sarong bokabularyo kan tataramon na Bikol na tinipon ni Marcos de Lisboa kan siya nadestino sa rehiyon Bikol, Filipinas.

Si Lisboa yaon sa Bikol poon 1602 abot 1616: sa Oas, Polangui asin sa Nueva Caceres. Sa kag-apat (14) na taon na pinagpirmi nya sa rehiyon (ta an duwa kaini sa Dilao), an siyam na taon yaon siya igdi sa Naga nakatoka. An duwang taon sa periodong ini siya nagtukaw komo vicario provincial sa apostolica provincia de San Gregorio.

Sa lawig kan pag-erok sa Oas, Polangui asin Naga nabilog ni Lisboa an Vocabulario na nakatalâ an labing sampulong ribong mga katagâ kan tataramon na Bikol o an sabi ni Maria Lilia Realubit nag-abot 10,495 na katagâ (Bikol-Español) sa 417 na pahina sa sukol nin papel na 22" x 33" asin igwa man 5,588 na katagâ sa seksyon Espanyol (Español-Bicol) sa 103 na pahina. Ini an ika-2ng edisyon kan taon 1865 na ipinagboot ni Francisco Gainza (1818-1879), Obispo kan Nueva Caceres. Ini pinaimprenta sa Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas, duman sa Manila.

Alagad, an inot na edisyon na nagluwas kan 1754 may 764 na pahina, Bicol-Espanol, asin 160 pahina, Espanol-Bicol. Sinasabi na kan mga panahon na idto nasaray an sarong kopya sa biblioteca kan kumbento kan San Francisco sa Manila sa pag'aataman ni Fray Pablo Rojo. Ini naimprenta sa kumbento kan Nuestra Senora de Loreto en el pueblo de Sampaloc. Dai man gayod masabi na mas dakul an entri sa 1754 na edisyon ta sarong taytay sana an pagkaag kan mga kataga sa lambang dahon manta an 1865 na edisyon ginibo nang duwang taytay. An 1754 edisyon bakong malinaw an paka-imprenta, sarami' asin purak an tinta, an letra 's' napopormang garo letra ' f '. Laen pa kiyan, an ibang mga kataga' nasusurat pa sa lumang ispeling.

Bokabolaryo

Sosog ki Maria Lilia Realubit, dakol na mga katagâ na tinàwan kahulogan ni Lisboa sa paaging figurativo siring sa tolo niyang tinaong halimbawa. An katagang sibagat tinawan kahulogan na siring:

Apod sa sulog sa irarom kan salog Bicol bago ini maghampak sa kagagapoan arog kan sarong bados na nagbabatyag bago sa saiyang pangaki.

Para sa katagang abucay, na ini sarong dakulang puting gamgam, pwedeng itaram na:

"Nangangabucay na an dagat"; "An alon nin dagat nagdadakula asin nagpuputi na."

Mantang an apos na man daa, na iyo an sulong parte nin kahoy, kandila o sigarilyo sinabi ni Lisboa na pwedeng siring itaram, "Naapos na baga si pagca guinoo niya" na boot sabihon nawara na an saiyang pagkarespetable.

Panalmingan kan suanoy na kulturang Bikolnon

An Vocabulariong ini dakulon pinagtala' na mga pangaran kan mga antigong paroy na tinatanom kan mga taga-Ibalong na masasabing puho'(extinct) na ngonyan an kadaklan, mga manlaen-laen na pandagat na sasakyan, *mga praktis asin mga termino sa pagbubulawan asin sa pagdudulang (pagmina), mga termino nin mga tela asin mga gamit sa paghahabol, mga termino sa pagrelasyon sa kadugo asin sa ibang tawo, manlaen-laen na taramon sa pagsasakay sa dagat, mga sira sa dagat asin iba-ibang hayop, mga paliyon asin termino sa mitolohiya nin gugurang, asin dakulon mga klaseng kahoy asin tinanom na garo marayo na ngani ngonyan.

An Vocabulario nya, na dai man tuyo ni Lisboa, nanggad nagin salming kan mga buhay-buhay kan Bikol kan ika-kag'anom na Siglo huli ta tinala' niya an mga praktis na kultural kan mga gugurang siring sa namasdan niya sa paagi kan mga kataga' na nasaray nya asin itinala'.

Mga tinanom urog na an mga paroy nasasambit na gayo

Igdi sa Vocabulario niya masisirip kun ano-anong paroy halimbawa an pigtataranom kan mga gugurang. Haros sinaro-saro ni Lisboa an mga ini, siring na sinasabi niya lambang saro na "un genero de arroz asi llamado" na mabanggit ta magkapira igdi: malictay, guimpad, tinoon, tinogos, maloon, tinoma, tangong, hinipon, dongdong, hangbas, cabong,batangon, binachao, barawa, dala,. dalosamat, daras, dibaclon, boracnaga, cadosog, lagoti,. cocondato, guinapas, carangcang, manloay, manocnon, manonglay, paraya, sumagyad, sablay, bulao, yumocyoc, tipocol', dinamulag, banglag,mahoyon, asin malom.

An pagka-eksakto nin pagtaram

An pagbabakal dakul na termino, may tokod na tataramon sa mga piling sitwasyon:

• matongod, mabakal paroy o bagas
• matangway, mabakal arak, lana,o suka, asbp
• mabahay, mabakal gubing
• malagdo, gagaboson na bakalon
• manamal, mabakal sira'
• masalew, mabakal nin oripon, o ayam o harong o sasakyan pandagat
• masambot, mabakal pero utang
• matingi, mabakal sa menudo
• magatang, mabakal nin kaomahan
• masahol, mabakal nin baroto

Paghahabol asin pagbubulawan dakulang hanapbuhay kan soanoy na panahon

Kun ngunyan mayo na lamang o haros pawara na an pagbubulawan asin paghahabol igdi sa Kabikolan, an duwang ining industriya dakulaon na mga palakaya kan mga gugurang. Magaganinaw ini sa mga termino na pinawalat sa Vocabulariong ini. Dai na ngunyan araram sa modernong panahon an kadakol na tataramon manongod sa bulawan, halimbawa:

• binatac (Ingles, gold chain),
• dinogso' (Ingles, a kind of gold necklace),
• camague (Ingles, a kind of gold chain worn by the waist),
• bisig o harom, codat (Ingles, low grade gold of different carats)),
• hirapo, panica. oray, dalisay, patataro (Ingles, high-carat or very fine gold),
• pinangdan (Ingles, gold thread),
• rauaraua (Ingles, filigree work in gold),
• patanao (Ingles, gold earring),
• apis (Ingles, to separate gold from sand or grit),
• bare (Ingles, to barter two tael of low-carat gold with one tael of fine gold),
• hinolog (Ingles, very impure gold),
• pasaua (Ingles, gold choker),
• rite (Ingles, gold pegs in teeth)

Sarô pang reparo sa Vocabulario niya iyo na dakulon pang mga katagang Bikol an ikinaag niyang pakahulogan sa mga terminong Kastila na dai niya man ikinaag na mayor na entri. Halimbawa kaini iyo an cataga (word, palabra); amoc-amoc (pinong alon); tocda (imbensyon, mukna'); pasib (premio, award); habla (pagsumbong sa korte). Makukua sana ini sa porsyon kan Espanol-Bikol alagad komo entri sa mga pahinang Bicol-Espanol, mayo sinda nakatala'.

Literaryong paggamit nin mga taramon nareparo ni Lisboa

An Vocabulario ni Lisboa, sarô pa, nagtaong gayong panandaan na an mga gugurang na Bikolnon maray magberso o magtokda nin mga literaryong komposisyon. Pinagtandaan ni Lisboa an mga pang-rawitdawit na mga tataramon, na saiyang minamarkahan sa mga siring na panaram: sirve solo para sus composiciones o coplas. Gamit sana daa sa pagberso o pagrawitdawit nin mga taramon.

Mga halimbawa kaini iyo an mga minasunod: honognan/bonsale (harong), muraca (aki), tabonton (halat), tigamba (tokad), bantiris (gapo), irabong (abay), yrago(serpiente), siguin (arahit), orogan (langit), bontooan (bukid).

Pakagibo kan Vocabulario

Tibaad natural nang may mga kakundian an pakagibo kan Vocabulario huli na lang gayod sa makuring sitwasyon sa pag-imprenta kadtong panahon.

Inot na kakulangan iyo an mayong toltol na "padoon" sa pagsayod kan mga tataramon kun baga ini pahuros, pa-ogdo' o nataong doon sa enotan na silaba. Halimbawa, dai maaraman kun an entri niyang cuyog boot sabihon idtong sira o magsunod sa ibinoboot. An ortograpiya pang ginamit si sa Kastilang paagi, kaya an rawitdawit nakasurat rauitdauit, an dangog, nakasurat dagnog na may kurit sa itaas kan "gn", an orog-orog (komposisyon literaryo, berso), nakasurat orogorog.

Siring man an pagkasurunod kan letra sinunod kan sa lumang Kastila asin sa parteng ini nasala siya, o si pag-imprenta nasala an pakasunod kaini-- p. 276, PANGPANG -- MAANGSO' -- PANHINOLAY; P. 177, HIYANGTA--- HILAP--- HILAO.

Pag-abot sa porsyon na Español-Bicol, dai nag'aayog sa modernong pagsusurat nin diksyunaryo. Si Lisboa dai nagkaag kan saro-saro na katagang Español na natatampadan kan Bikol na kaagid kahulogan. Arog kani siring an saiyang ginibo:

• apegar el fuego con agua sigbo
• apartar unas cosas de otros laenlaen
• culebras verdes, que no se dañosos alimbosogon
• presentarse delante de el juez habla

Pagponpon kan mga katagâ na iginuhit sa Vocabulario ni Lisboa

Nadestino si Lisboa, bako sana igdi sa Nueva Caceres kun saen siya nagsiyam na taon, kundi pa man sa Oas, Polangui, Albay sagkod Nabua na igwang medyo naiibang mga tataramon sa Nueva Caceres kun sain tinataram an tataramon na Bikol Naga.

Alagad, isinurat ni Jaime T. Malanyaon sa libro niyang Istorya kan Kabikolan (p. 507): "Si Lisboa nangagin padi sa Oas, Polangui asin Nabua kaya an mga Bikol na tataramon hale sa "Rinconada". Si Malanyaon isinurat an Tambobong Nin Mga Piniling Tataramon sa Bikol (1990) asin pinagtàwan doon niya digdi an paggamit kan Bikol Naga. Siring ni Malanyaon na taga-Calabanga, Camarines Sur, pinag-adalan man ni Malcolm Mintz nin husto an lenggwaheng Bikol asin guminibo siya nin haros sangkap na diksyunaryo kan Bikol na nagguno pa ngani sa trabaho ni Lisboa. Alagad, masasabi na si Malanyaon salto nanggad sa saiyang pahamraw na komento huli ta mayo siyang hararom na oportunidad sa pag'adal kan obra ni Lisboa ta haros maipo makaboklit kan orihinal na kopya kaini kan panahon niya asin mayo pang internet na kun saen maaadalan on-line an trabaho ni Lisboa.

Kun maanan na marhay an Vocabulario ni Lisboa maririsa na nagkukua siyang mga tataramon bakô sa Rinconada kundi sa paralibot kan Naga. Ginamit niya an tataramon na Bikol siring man nasasambit niya parati sa mga ehemplo an Canaman, Quipayo, Naga, Paniquian (Panicauson), Milauod (Milaor), Minalabag (Minalabac), asin Ysarog pero dai lamang matumoyan an mga lugar sa Oas, Polangui o Nabua. Nabanggit an Albay asin Camalig huli sa bulkan Mayon asin an Buhi huli sa tabyos.

Ikaduwa, an mga ehemplong panhinulay na ginagamit iyo an SI arog kan "si manok, si bagas..." siring sa mababasa sa pahina 223, 300, 303, 396, 399. Sarong halimbawa: Ta dao ta nalignauan mo si togon co saymo?, bagay na an Rinconada an gamit sana SO/SU.

Ginamit sa diksyunaryo an estruktura kan lengwaheng Bikol siring man an mga bokabularyo kaini, asin bakong an sa ibang diyalekto o lenggwahe.

An orihinal na Vocabulario ni Lisboa

Inot na naimprenta an diksyunaryo kan 1728/1754. Ini labing sarong siglo an makalihis kan siya magadan taon 1628. Huli kaini, sarong dakulang hapot kun nahira sa dati an obra niya.

Ipinalagdâ an ikaduwang edisyon kaini kan 1865 ni Francisco Gainza sa paimprentahan kan Unibersidad kan Santo Tomas. Alagad, an sarong risa kadugangan sa bàgong edisyon iyo an mga dugang na bokabularyo na bakong gikan sa orihinal na kaggibo kan diksyunaryo.

Sarong ehemplo iyo an pagkaag kan panhinulay duman sa bokabulayryong "Bognag" (bungag),"Hay una de estalcalitas en el monte Colapnitan visitada por europeos en 1860 y 61." Si Lisboa dai man masasambitan an pagbisita ni Feodor Jagor sa lungib Kolapnitan duman sa Libmanan huli ta an pangyayaring ini mga 200 na taon nang naglihis sa panahon niya.

Sa mga indikasyon, igwa nin mga ehemplo asin ilustrasyon na maririsa na idinugang na sana sa pagpaliwanag kan mga kahulogan kan mga katagang napalaman sa Vocabulario. Inot, may ikinaraag na mga paliwanag na manungod sa mga Doktrina Kristyana. Ikaduwa, igwa nang magkapirang mga katagâ na Kastila an sinasabing parte na kan bokabularyong Bikol.

Halimbawa:

p. 45. ganso, ave conocida. gangsa p. 100 vandera, bandera'

Mga panluwas na takod

• An Vocabulario ni Marcos de Lisboa, 1865 na edisyon
• An Vocabulario ni Marcos de Lisboa, 1754 na edisyon

Ginunuan

Vocabulario de la Lengua Bicol. Marcos de Lisboa, Manila. 1865. Mga kopya kaini makukua sa Museo Conciliar de Nueva Caceres (sa Seminario), sa Museo kan University of Nueva Caceres asin sa University of Sto. Tomas.