Tataramon na Bikol Sentral

Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
(Nakatukdo hali sa Bikol Sentral)
Jump to navigation Jump to search
Bikol Sentral
Katutubo saFilipinas
RehiyonRehiyon Bikol
Katutubong mga parataram
4,253,000[1]
Latin (Baryanteng Filipino);
Nakasurat sa Basahan kan panahon
Opisyal na kamugtakan
Sa regulasyon kanKomisyon sa Wikang Filipino
(Komisyon sa Tataramon na Filipino)
Mga kodigo nin tataramon
ISO 639-2bik
ISO 639-3
bcl – Central Bikol
Para sa mga tataramon na Bikol, hilingon tabì an Mga tataramon na Bikol

An tataramon na Bikol Sentral o Katahawan na Bikol (Ingles: Central Bikol) o Bikol sana[2], an pinakapigtataram asin pinakanasasabotan na tataramon sa Rehiyon Bikol. Ini an sarô sa mga pang-inot na tataramon sa Filipinas na pigtataram kan 4,253,000 katawo.[1]

Susog sa pagklasipikar ni Curtis McFarland sa mga tataramon sa rehiyon kan pamilya nin mga tataramon na Bikolnon, kabali an tataramon na ini sa Coastal Bikol.[3] Pigtataram ini sa dakulang parte kan Camarines Sur, subangang parte kan Albay, sulnopang parte kan Camarines Norte, gamping norte kan Sorsogon, habagatang parte nin Catanduanes, sagkod sa amihanang parte kan isla nin Burias sa Masbate.

Palatanugan[baguhon | baguhon an source]

Igwang 16 na mga katanog sa tataramon na Bikol: /p, b, d, t, k, ɡ, s, h, m, n, ŋ, l, ɾ, j~ʝ, w~ʋ, ʔ/. An walo sa mga ini, sinublian sana gikan sa mga subli-taramon: /f, v, tʃ, dʒ, ʃ, ʒ, ʎ, ɲ/. Pigtala an tulong katanog bilang /a, i, u/. An mga katanog na /e, o/ piggagamit sana sa Espanyol.

Mga katanog[baguhon | baguhon an source]

An mga sistema nin tanog kan tataramon susog ki Mintz kan 1971[4] iyo, ini an minasunod.

Bilabial Dental Alveolar Palatal Velar Glottal
Nasal m n (ɲ) ŋ
Stop Voiceless p t k ʔ
Voiced b d ɡ
Fricative s (ʃ) h
Affricate Voiceless (t̠ʃ)
Voiced (d̠ʒ)
Flap ɾ
Lateral l (ʎ)
Approximant w j
Notes:
  1. ʃ - An /sy/ mahihiling sana ini sa mga sinublian-taramon gikan sa Ingles, siring sana kan ‘shirt’.
  2. t̠ʃ - Mahihiling an /ty/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin Ingles na pigsasayod siring kan "ch" sa katagang Ingles na ‘check’.
  3. d̠ʒ - Madaling mahiling an /dy/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Ingles na pigsasayod sa tanog na "j" sa katagang Ingles na ‘jeep’.
  4. ɲ - An /ny/ nahihiling sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin pigsasayod arog kan "ñ" sa katagang Espanyol na a baños.
  5. ʎ - Mahihiling an /ly/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin pigsasayod siring kan "ll" sa katagang Espanyol na llave asin sencillo.
  6. h - Nin huli ta sa pakikitakudan sa haraning mga tataramon na Bikol kan Albay, an mga katagâ na nagpupuon sa "h" sa Bikol - Naga, nagpupuon sa ʔ sa Bikol - Legazpi
    • hal : "hiling" (Bikol - Naga) nagigin "iling" (Bikol - Legazpi)

Mga diyalekto[baguhon | baguhon an source]

Igwa nin limang diyalekto an tataramon na Bikol Sentral:

Bikol - Naga[baguhon | baguhon an source]

An diyalektong Bikol Sentral - Naga o "Bikol - Naga" na pigtataram sa primero, segundo asin terser distrito kan Camarines Sur (puwera sa Del Gallego), syudad nin Naga, sagkod San Pascual, Masbate iyo an pig-aapod na "standard Bikol". Nasasabotan ini kan kadaklan na parataram nin mga tataramon na Bikol.

Sa mga ibang parte kan Camarines Sur tinataram an mga tataramon na Rinconada Bikol asin Buhi Bikol.

Bikol - Legazpi[baguhon | baguhon an source]

An diyalektong Bikol Sentral - Legazpi o "Bikol - Legazpi"[5] iyo an tataramon sa mga Syudad nin Legazpi asin Syudad nin Tabaco sa probinsya nin Albay, pati sa mga banwaan nin Malinao, Malilipot, Bacacay, Sto. Domingo, Manito, Rapu-Rapu. Ini man an tataramon kan distrito nin Bacon sa Syudad nin Sorsogon asin sa banwaan nin Magallanes sa probinsya nin Sorsogon.

Dakula an impluwensiya kaining diyalekto sa mga ibang parte kan probinsya nin Albay asin Sorsogon huli ta piglalakop ini kan mga estasiyon nin radyo asin telebisiyon hali sa Legazpi.

Sa mga ibang parte kan Albay tinataram an Libon Bikol, Bikol Sulnopan na Albay asin Miraya Bikol.

Bikol - Partido[baguhon | baguhon an source]

An diyalektong Bikol Sentral - Partido o "Bikol - Partido"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Tigaon, Ocampo, Sagñay, San José, Goa, Lagonoy, Caramoan asin Garchitorena sa probinsya nin Camarines Sur, pati sa mga banwaan nin Tiwi, Albay asin San Andres, Catanduanes.

Bikol - Daet[baguhon | baguhon an source]

An diyalektong Bikol Sentral - Daet o "Bikol - Daet"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Daet, San Vicente, Talisay, Mercedes asin Basud, sa probinsya nin Camarines Norte.

Tagalog an tataramon sa mga ibang banwa kaining probinsya.

Bikol - Virac[baguhon | baguhon an source]

An diyalektong Bikol Sentral - Virac o "Bikol - Virac"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Virac, Bato, San Miguel, Baras, Gigmoto asin Cololbon, sa parteng habagatan kan probinsya nin Catanduanes. Susog ki Malcolm Mintz, iba asin distinto an tataramon sa parteng amihanan kaining isla na bakóng sakop nin pig-aapod na Bikol Sentral alagad kan tataramon na Bikol Norteng Catanduanes.

Ikinaklasipikar man bilang suway na tataramon kan Ethnologue bilang Southern Catanduanes Bikol an diyalektong ini.

Komparasyon kan mga lain-lain na tataramon[baguhon | baguhon an source]

Tataramon na Tagalog Estandarteng Bikol (Canaman) Diyalektong Bikol - Naga Diyalektong Bikol - Partido Diyalektong Bikol - Legazpi Diyalektong Bikol - Daet Diyalektong Bikol - Virac Tataramon na Bikol Rinconada Tataramon na Subangang Miraya Tataramon na Waray Sorsogon (diyalektong Irosin)
Dito sa bagong mesa pinakain ng itlog at tinapay ang babae. Digdi sa bâgong lamesa pinakakán nin sugok asin tinapay an babayi. Digdi sa bâgong lamesa pigpakakán nin sugok saka tinapay si babayi. Igdi sa bag-ong lamesa tigpakakán nin sugok sagkod tinapay su bayi. Digdi sa bâgong lamesa pigpakaon ki bunáy budâ tinapay su babayi. Digdi sa bágong lamesa pinakain ning itlog at tinapay si babai. Digdi sa bâgong lamesa pinakaon ning sugok budâ tinapay su babayi. Sadi sa bágong lamesa pinakaön ka itlog ag tinapay su babayi. Didi sa bâgong lamesa pigpakawn ning salag dangan tinapay su babay. Didi sa bag-o na lamesa inpakaon sin bunay nan tinapay su babayi.
Bakit nga kaya hindi lumipad ang ibon ni Pedro kahit na walang kandado ang kulungan. Tàdaw ta dài luminayog an gamgam ni Pedro dawà na dài nin kandado an hawla? Tâno daw ta dài naglayog an gamgam ni Pedro dawà na mayò nin kandado si hawla? Hadáw ta ê naglayog an gamgam ni Pedro máski na mayò nin kandado su hawla? Natà daw tà dài naglayog an bayong ni Pedro máski na warâ ki kandado su hawla? Bakin daw kayâ dài naglupád ang ibon ni Pedro máski na mayong kandado si hawla? Ngatà daw tà dài nagḽayog an gamgam ni Pedro máski na dàing kandado su hawla? Tàono/Ngatà raw tà diri naglayog adtong bayong ni Pedro dawà na üdâ ka kandado su awla? Nyangà daw ta indî naglupad ang bayong ni Pedro maski na udâ ning kandado su hawla? Nakay daw kay diri naglupad an tamsi ni Pedro maski na warâ sin kandado su hawla?

Siring kan iba pang mga tataramon sa Filipinas, igwa man nin mga bilang nin mga subli-tataramon an Bikol, kadaklan gikan sa Espanyol nin huli ta sa 333 taon kan pangugobyerno kan Espanyol sa Filipinas. Kaiba digdi an swerte (suerte), karne (carne), imbestigador (investigador), litro, pero, krimen (crimen) asin iba pa. An iba pang ginunuang subli-tataramon, iyo an Sanskrito, na may mga katagâ o tataramon arog kan "hadi", "karma", "daya", "bahala", basa", "bareta", "gadya", "halaga", "salampati", "kota", "mutya", "dusa", "saksi", "suka", "tingga'.". Alagad, an mga Sanskritong katagâ na nasubli kan Bikol, an iba bakong direkta hali digdi kundi uminagi pa sa ibang tataramon.

Balanghayan[baguhon | baguhon an source]

  Absolutibo Ergatibo Oblik
Pang-saruang ika-1(inot) na tawo akó ko sakuyà, sakô
Pang-saruang ika-2(duwa)-ng tawo iká, ka mo saimo, sìmô
Pang-saruang ika-3(tulo)-ng tawo siyá, niyá, saiyá
Pangkadakulang kabali an ika-1(inot) na tawo kitá niyatò, tá satuyà, satô
Pangkadakulang dai-kabali an ika-2(duwa)-ng tawo kamí niyamò, mi samuyà, samô
Pangkadakulang ika-2(duwa)-ng tawo kamó nindó saindó
Pangkadakulang ika-3(tulo)-ng tawo sindá nindá saindá

Mga partikulo[baguhon | baguhon an source]

Hilngon man: Balanghayan sa Bikol

Siring man sa dakol na mga tataramon na Filipino, mayaman man an Bikol sa set kan mga partikulo nin diskurso.

  • bagá – nagpapahayag nin pagdududa o pag-aatubili
  • bayâ – nagtatao nin tsansa sa sarong tawo; pirit nin paggalang
  • dàa – (Tagalog: daw) pag-quote sa impormasyon gikan sa saróng pangaduwang mapagkukuanan
  • daw – (Tagalog: ba/kaya) partikulong interogatibo
  • garó – (Tagalog: mukhang, parang) pagkakahawig o pagkakaarog. Ingles: "It looks like, it's as if."
  • gáyo – "eksakto"
  • daing gáyo – "dai eksakto, dai totoo"
  • gayód – (Tagalog: bakâ) "inda, Ingles: maybe, could be"
  • giraray / liwát – (Tagalog: [m]uli) Ingles: "again"
  • kutâ (na)– "Umaasa ako (sarong bagay na piggibo / dae nangyari" ; "Kung lamang ... "(kondisyon kan nakalihis na mga kaganapan)
  • lamang, lang / saná – (Tagalog: lang), Ingles: "only, just"
  • lugód – Nag-aasa na mangyayari an sarong bagay, o pagpapahayag nin pagsuko
  • man – (Tagalog: din, rin) "also" o "ever" (arog kan ano man o 'whatever' asin si isay man o 'whoever')
  • mûna / ngûna – (Tagalog: muna) "enot" o "yet"
  • na – (Tagalog: na) "ngunyan" o "tapos"
  • naman – (Tagalog: naman) "otro, Ingles: again"
  • nanggad – (Tagalog: talaga, nga) "really, truly, absolutely" (nagdadagdag nin kanultolan)
  • niyakò – "simbag ko, sabi ko"
  • nganì – nagpapahayag nin kapalaran ("mayong magiginibo") o sarong pakiulay para sa iba na dai piriton
  • ngantig – Nag-uulat an sarong bagay na pigsabi sa sarong ikatlong tawo
  • ngapit – "pagkatapos," "kun sakaling," "sa panahon / mantang" (haloy kan panahon)
  • ngayá – pagkamagalang sa paghiling ng impormasiyon ("so," "let's see")
  • pa – (Tagalog: pa) "Ingles: still"
  • palán – (Tagalog: pala) nagpapahayag nin sorpresa o biglaang pagsasakatuparan
  • pò – (Tagalog: po) palatandaan nin paggalang; "tabì sa pirang diyalekto kan Bikol
  • tulos (- tulos) – (Tagalog: agad (-agad)) "dali-dali, ngunyan na"

Tamongot/Tamanggot (Rapsak)[baguhon | baguhon an source]

An Tamongot o Tamanggot (Rapsak) o "Angry Register" na inaapod sa tataramon na Ingles, dagyâ sain man na tataramon kan Bikol. Ini an halimbawa kan inaapod na Tamongot/Tamanggot (Rapsak sa iba) (kun sa Ingles, inaapod ining Bikol Angry Speech Register.)

Normal na Bikol Halimbawa nin Rapsak
Malutò, Kanon Malustod
Bagas Las(u)gas
Tubig Tamìlig, Tùlig
Bungog Lusngog
Uran Bagrat, Dùnag
Bagyo Alimagyo
Babayi Babaknit, Siknit
Lalaki Lalaknit
Bado, Gubing La(ma)sdô, Gubnit
Harong (Bikol - Naga),
Balay (Bikol - Legazpi) 		Langag, Biray
Sira Sigtok, Buragtok
Ikos K(ur)asmag, Kurakod
Ayam, Idò Da(ma)yô (Naga);
Ga(ma)dyâ (Legazpi)
Damulag (Bikol - Naga),
Karabaw (Bikol - Legazpi) 		Ga(ma)dyâ (Naga)
Humali Wumara
Magkakan/Kumakan (Bikol - Naga);
Magkaon/Kumaon (Bikol - Legazpi) 		Hablô, Humablô, Hablùon, Sibà, Sumibà, Sumibsib
Burat (Bikol - Naga),
Buyong (Bikol - Legazpi) 		Lasngag, Lusrat, Lusyong, Bultok
Taram Tabil, Giltok
Kapot, Kaputan Kamlô, Kamluon
Hiling Butlâ
Bitis S(am)ingkil
Talinga Talingugngog
Nguso (Bikol - Naga),
Ngimot (Bikol - Legazpi) 		Ngurapak, Ngaspak, Ngislo
Kamot Kamulmog
Mata Malsok
Payo Ali(ma)ntak
Hawak (Bikol - Naga),
Lawas (Bikol - Legazpi) 		Kabangkayan
Tulak Tindos, La(ma)sdak
Sapatos Sapagtok
Kalayo Kalasbot
Kawali Kawalwag
Sarwal Sarigwal
Asin Tasik
Banggi Lusók

Mga Numero[baguhon | baguhon an source]

May duwang klase nin pagpapangaran kan mga numero sa Bikol. An katutubong tataramon na Bikol asin an tataramon na espanyol. Sa pangkagabsan, an tataramon na bikol, minagamit an terminong espanyol sa mga pagtukdô kan oras siring kan Alas singko (5 o'clock)'. Mantang, an mga katutubong termino mababasa sa mga libro. Maririsa man an terminong Espanyol sa pagpresyo.

One-half.
Kabangâ / Mediya
One.
Sarô / Uno / Una (ginagamit sana sa oras)
Two.
Duwá / Dos
Three.
Tuló / Tres
Four.
Apát / Kuwatro
Five.
Limá / Singko
Six.
Anóm / Sais
Seven.
Pitó / Siyete
Eight.
Waló / Otso
Nine.
Siyám / Nuwebe
Ten.
Sampulò / Diyes
Twelve.
Kagduwá / Dóse
Thirteen.
Kagtuló / Trese
Fourteen.
Kag-apát / Katorse
Fifteen.
Kaglimá / Kinse
Sixteen.
Kag-anóm / Diyesisais
Seventeen.
Kagpitó / Diyesisiyete
Eighteen.
Kagwaló / Diyesiotso
Nineteen.
Kagsiyám / Diyesinuwebe
Twenty.
Duwampulò / Beynte (Baynte)
Twenty-five.
Duwampulò may lima / Beynte (Baynte) y singko
Thirty.
Tulompulò / Treynta (Traynta)
Thirty-five.
Tulompulò may limá / Treynta(Traynta) y singko
Forty.
Apát na pulò / Kuwarenta
Forty-five.
Apát na pulò may lima / Kuwarenta y singko
Fifty.
Limampulò / Singkuwenta
Fifty-five.
Limampulò may limá / Singkuwenta y singko
Sixty.
Anóm na pulò / Sesenta
Sixty-five
Anóm na pulò may limá / Sesenta y singko
Seventy.
Pitompulò / Setenta
Seventy-five.
Pitompulò may limá / Setenta y singko
Eighty.
Walompulò / Otsenta
Eighty-five.
Walompulò may limá / Otsenta y singko
Ninety.
Siyám na pulò / Nobenta
Ninety-five.
Siyám na pulò may limá / Nobenta y singko
One-hundred.
Sanggatós / Siyen, Siyento
One-thousand.
Sangribo / Mil
Ten-thousand.
Sangyukot (Suanoy na Bikol) [6] / Diyes Mil
One-million.
Sanglaksâ (Suanoy na Bikol)[7] / Milyon

Iba pang mga tataramon na Bikol sa kapatagan[baguhon | baguhon an source]

Hilingon man[baguhon | baguhon an source]

Toltolan[baguhon | baguhon an source]

  1. ↑ 1.0 1.1 Bikol, Central in Philippines Websityo kan Joshua Project
  2. ↑ Bicolano, Central Ethnologue
  3. ↑ McFarland, Curtis D. The Dialects of the Bikol Area. Ph.D. dissertation. New Haven: Dept. of Linguistics, Yale University, 1974.
  4. ↑ Mintz, Malcolm W. (1971). Bikol Dictionary. University of Hawaii Press. doi:10.2307/j.ctv9hvs8j. ISBN 978-0-8248-7891-7. 
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Malcolm W Mintz. BIKOL DICTIONARY: Incorporating the 17th century Vocabulario de la lengua Bicol Marcos de Lisboa
  6. ↑ Lisboa, Marcos de. Vocabulario de la lengua bicol.1865.[1]
  7. ↑ Lisboa, Marcos de. Vocabulario de la lengua bicol. 1865. [2]

Mga panluwas na takod[baguhon | baguhon an source]

Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tataramon_na_Bikol_Sentral&oldid=235406"