Tataramon na Bikol Sentral

Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
(Pinagbalikwat gikan sa Bikol Sentral)
Jump to navigation Jump to search
Bikol Sentral
Katutubo saFilipinas
RehiyonRehiyon Bikol
Katutubong mga parataram
4,253,000[1]
Latin (Baryanteng Filipino);
Nakasurat sa Basahan kan panahon
Opisyal na estado
Sa regulasyon kanKomisyon sa Wikang Filipino
(Komisyon sa Tataramon na Filipino)
Mga kodigo nin tataramon
ISO 639-2bik
ISO 639-3
bcl – Central Bikol
Para sa mga tataramon na Bikol, hilingon tabì an Mga tataramon na Bikol

An tataramon na Bikol Sentral o Katahawan na Bikol (Ingles: Central Bikol) o Bikol sana[2], an pinakapigtataram asin pinakanasasabòtan na tataramon sa Rehiyon Bikol. Ini an sarô sa mga panginot na tataramon sa Filipinas na pigtataram kan 4,253,000 katawo.[1]

Sosog sa pagklasipikar ni Curtis McFarland sa mga tataramon sa rehiyon kan pamilya nin mga tataramon na Bikolnon, kabali an tataramon na ini sa Coastal Bikol.[3] Pigtataram ini sa dakulang parte kan Camarines Sur, subangan na parte kan Albay, sulnopan kan Camarines Norte, asin gamping norte kan Sorsogon sagkod isla nin Burias sa Masbate.

Palatanugan[liwaton | liwaton an gikanan]

Igwang 16 na mga katanog sa tataramon na Bikol: /p, b, d, t, k, ɡ, s, h, m, n, ŋ, l, ɾ, j~ʝ, w~ʋ, ʔ/. An walo sa mga ini, sinublian sana gikan sa mga subli-taramon: /f, v, tʃ, dʒ, ʃ, ʒ, ʎ, ɲ/. Pigtala an tolong katanog bilang /a, i, u/. An mga katanog na /e, o/ piggagamit sana sa Espanyol.

Mga katanog[liwaton | liwaton an gikanan]

An mga sistema nin tanog kan tataramon susog ki Mintz kan 1971[4] is as follows.

Bilabial Dental Alveolar Palatal Velar Glottal
Nasal m n (ɲ) ŋ
Stop Voiceless p t k ʔ
Voiced b d ɡ
Fricative s (ʃ) h
Affricate Voiceless (t̠ʃ)
Voiced (d̠ʒ)
Flap ɾ
Lateral l (ʎ)
Approximant w j
Notes:
  1. ʃ - An /sy/ mahihiling sana ini sa mga sinublian-taramon gikan sa Ingles, arog sana kan ‘shirt’.
  2. t̠ʃ - Mahihiling an /ty/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin Ingles asim pigsasayod arog kan ch sa katagang Ingles na ‘check’.
  3. d̠ʒ - Madaling mahiling an /dy/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Ingles asin pigsasayod

sa tanog na j sa katagang Ingles na ‘jeep’.

  1. ɲ - An /ny/ nahihiling sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin pigsasayod arog kan ñ sa katagang Espanyol na a baños.
  2. ʎ - Mahihiling an /ly/ sa mga sinublian-taramon gikan sa Espanyol asin pigsasayod arog kan ll sa katagang Espanyol na llave asin sencillo.
  3. h - Nin huli ta sa pakikitakudan sa haraning mga tataramon na Bikol kan Albay, an mga kataga na nagpopoon sa h sa Bikol-Naga, nagpopoon sa ʔ sa Bikol-Legazpi
    • hal : "hiling" (Bikol Naga) nagigin "iling" (Bikol Legazpi)

Mga diyalekto[liwaton | liwaton an gikanan]

Igwa nin limang diyalekto an tataramon na Bikol Sentral:

Bikol Naga[liwaton | liwaton an gikanan]

An diyalektong Bikol Sentral Naga o "Bikol-Naga" na pigtataram sa primer asin segundo distrito kan Camarines Sur (lain sa Del Gallego), syudad nin Naga, sagkod San Pascual, Masbate iyo an pig-aapod na "standard Bikol". Nasasabòtan ini kan kadaklan na parataram nin mga tataramon na Bikol.

Sa mga ibang parte kan Camarines Sur tinataram an mga tataramon na Rinconada Bikol asin Buhi Bikol.

Bikol Legazpi[liwaton | liwaton an gikanan]

An diyalektong Bikol Sentral Legazpi o "Bikol-Legazpi"[5] iyo an tataramon sa mga Syudad nin Legazpi asin Syudad nin Tabaco sa probinsya nin Albay, pati sa mga banwaan nin Malinao, Malilipot, Bacacay, Sto. Domingo, Manito, Rapu-Rapu. Ini man an tataramon kan distrito nin Bacon sa Syudad nin Sorsogon asin sa banwaan nin Magallanes sa probinsya nin Sorsogon.

Dakula an impluwensya kaining diyalekto sa mga ibang parte kan probinsya nin Albay saka Sorsogon huli ta piglalakop ini kan mga estasyon nin radyo asin telebisyon hali sa Legazpi.

Sa mga ibang parte kan Albay tinataram an Libon Bikol, Bikol Sulnopan na Albay asin Miraya Bikol.

Bikol Partido[liwaton | liwaton an gikanan]

An diyalektong Bikol Sentral Partido o "Bikol-Partido"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Tigaon, Ocampo, Sangay, San José, Goa, Lagonoy, Caramoan asin Garchitorena sa probinsya nin Camarines Sur, pati sa mga banwaan nin Tiwi, Albay asin San Andres, Catanduanes.

Bikol Daet[liwaton | liwaton an gikanan]

An diyalektong Bikol Sentral Daet o"Bikol-Daet"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Daet, San Vicente, Talisay, Mercedes asin Basud, sa probinsya nin Camarines Norte.

Tagalog an tataramon sa mga ibang banwa kaining probinsya.

Bikol Virac[liwaton | liwaton an gikanan]

An diyalektong Bikol Sentral Virac o "Bikol Virac"[5] iyo an tataramon kan mga banwaan nin Virac, Bato, San Miguel, Baras, Gigmoto asin Cololbon, sa parteng sur kan probinsya nin Catanduanes. Sosog ki Malcolm Mintz, iba asin distinto an tataramon sa parteng norte kaining isla na bakong sakop nin pig-aapod na Bikol Sentral alagad kan tataramon na Bikol Norteng Catanduanes.

Ikinaklasipikar man bilang suhay na tataramon kan Ethnologue bilang Southern Catanduanes Bikol an diyalektong ini.

Pagkakaiba kan ibang tataramon[liwaton | liwaton an gikanan]

Tataramon na Tagalog Estandarteng Bikol diyalektong Bikol-Naga diyalektong Bikol-Partido diyalektong Bikol-Legazpi diyalektong Bikol-Daet diyalektong Bikol Virac tataramon na Bikol Rinconada tataramon na Subangang Miraya Tataramon na Waray Sorsogon (diyalektong Irosin)
Dito sa bagong mesa pinakain ng itlog at tinapay yung babae. Digdi sa bàgong lamesa pinakakan nin sogok asin tinapay si babai. Digdi sa bàgong lamesa pigpakakan nin sogok saka tinapay si babai. Igdi sa bag-on lamesa tigpakakan nin sogok sagkod tinapay su bayi. Digdi sa bàgong lamesa pigpakaon ki bunáy saka tinapay su babayi. Digdi sa bagong lamesa pigpakain nin sogok saka tinapay si babae. Didi sa bag-o na lamesa inpakaon sin bonay nan tinapay an babayi. Sadi bagong lamesa pinakaon sa itlog saka tinapay su babayi. Didi sa bâgong lamesa pigpakawn ning salag dangan tinapay su babay. Digdi sa ba-gong lamesa pinakaon nin sogok pati tinapay an babayi.
Bakit hindi lumipad ang ibon ni Pedro kahit na walang kandado ang kulungan. Tâdaw ta dae luminayog an gamgam ni Pedro dawà na dae nin kandado si hawla? Tanô daw ta dai naglayog an gamgam ni Pedro dawà na mayò nin kandado si hawla? Hadaw ta `e naglayog an gamgam ni Pedro maski `e nin kandado su hawla? Natà dai naglayog an bayong ni Pedro maski daing kandado su hawla? Bakin dai naglayog an gamgam ni Pedro maski mayong kandado si hawla? Nakay daw kay dire naglayog an tamsi ni Pedro maski wara kandado an hawla? Ta unu ta di naglayog adtong bayong ni Pedro dawa uda kandado su hawla? Nyata dî naglayog su bayong ni Pedro maski wara man kandado su hawla? Ngata ta dai naglayog an gamgam ni Pedro maski dai nin kandado an hawla?

Arog kan iba pang mga tataramon sa Filipinas, igwa man nin mga bilang nin mga subli-taramon an Bikol, kadaklan gikan sa Espanyol nin huli ta sa 333 taon kan pangogobyerno kan Espanyol sa Filipinas. Kaiba digdi an suerte, karne (carne), imbestigador (investigador), litro, pero, krimen (crimen). An iba pang ginunuang subli-taramon iyo an Sanskrito, na may mga kataga' o taramon arog kan "hade", "karma", "daya", "bahala", basa", "bareta", "gadya", "halaga", "salampati", "kota", "mutya", "dusa", "saksi", "suka", "tingga'.". Alagad, an mga Sanskritong kataga' na nasubli kan Bikol, an iba bakong direkta hale igdi kundi uminagi pa sa ibang tataramon.

Balanghayan[liwaton | liwaton an gikanan]

  Absolutibo Ergatibo Oblik
Pang-saruang ika-1 na tawo ako ko sakuya, sako
Pang-saruang ika-2ng tawo ika, ka mo saimo, si'mo
Pang-saruang ika-3ng tawo siya, niya, saiya
Pangkadakulang kabali an ika-1 na tawo kita nyato, ta satuya, sato
Pangkadakulang dae-kabali an ika-2ng tawo kami nyamo, mi samuya, samo
Pangkadakulang ika-2ng tawo kamo nindo saindo
Pangkadakulang ika-3ng tawo sinda ninda sainda

Mga partikulo[liwaton | liwaton an gikanan]

Hilngon man: Balanghayan sa Bikol

Siring man sa dakol na mga tataramon na Filipino, mayaman man an Bikol sa set kan mga partikulo nin diskurso.

  • bagá – nagpapahayag nin pagdududa o pag-aatubili
  • bayâ – nagtatao nin tyansa sa sarong tawo; pirit nin paggalang
  • daa – (Tagalog: daw) pag-quote sa impormasyon gikan sa sarong pangaduwang mapagkukuanan
  • daw – (Tagalog: ba/kaya) partikulong interogatibo
  • garo – (Tagalog: mukhang, parang) pagkakahawig o pagkakaarog. Ingles: "It looks like, it's as if."
  • gáyo – "eksakto"
  • daing gáyo – "dae eksakto, dae totoo"
  • gayód / nanggayod – (Tagalog: bakâ) "inda, Ingles: maybe, could be"
  • giráray / liwát – (Tagalog: [m]uli) Ingles: "again"
  • kutá-na / kutâ – "Umaasa ako (sarong bagay na piggibo / dae nangyari" ; "Kung lamang ... "(kondisyon kan nakalihis na mga kaganapan)
  • lang / lámang / saná – (Tagalog: lang), Ingles: "only, just"
  • lugód – Nag-aasa na mangyayari an sarong bagay, o pagpapahayag nin pagsuko
  • man – (Tagalog: din, rin) "also" o "ever" (arog kan ano man o 'whatever' asin siisay man o 'whoever')
  • mú-na / ngó-na – (Tagalog: muna) "enot" o "yet"
  • na – (Tagalog: na) "ngunyan" o "tapos"
  • naman – (Tagalog: naman) "utro, Ingles: again"
  • nanggad / mananggad – (Tagalog: talaga, nga) "really, truly, absolutely" (nagdadagdag nin kanultulan)
  • nyako – "simbag ko, sabi ko"
  • ngani – nagpapahayag nin kapalaran ("mayong magiginibo") o sarong pakiulay para sa iba na dae piriton
  • ngantig – Nag-uulat an sarong bagay na pigsabi sa sarong ikatlong tawo
  • ngapit – "pagkatapos," "kun sakaling," "sa panahon / mantang" (haloy kan panahon)
  • ngaya – pagkamagalang sa paghiling ng impormasyon ("so," "let's see")
  • pa – (Tagalog: pa) "Ingles: still"
  • palán – (Tagalog: pala) nagpapahayag nin sorpresa o biglaang pagsasakatuparan
  • po – (Tagalog: po) palatandaan nin paggalang; "tabí" sa pirang diyalekto Kan Bikol
  • túlos / túlos-túlos – (Tagalog: agad-agad) "dali-dali, ngunyan na"

Tamongot, Rapsak[liwaton | liwaton an gikanan]

An Tamongot/Rapsak o Anger Register na pig-aapod sa tataramon na Ingles, dagya' sain man na tataramon kan Bikol. Ini an halimbawa kan inaapod na Tamongot (Rapsak sa iba) (kun sa Ingles, inaapod ining Bikol Speech Register.)

Halimbawa nin Rapsak Normal na Bikol
Malustod Maluto
Kanon
Lasgas, lasugas Bagas
Tamilig
Tulig		 Tubig
Losngog Bungog
Bagrat Uran
Alimagyo Bagyo
Babaknit Babae
Lalaknit Lalaki
Lamasdo, Gubnit
Lasdo		 Bado
Gubing
Lasngag
Langag		 Harong
Sigtok, Buragtok Sira
Kasmag
Kurasmag		 Ikos
Damayo
Gadya		 Ayam
Gadya Damulag
Wumara Humali
Humablo
Sumiba
Sumibsib		 Magkakan (Bikol naga)
Kumaon (Bikol Legaspi)
Tabil Taram
Kamlo
Kamloon		 Kaputan
Kaptan
Butlâ Hiling
Samingkil
Singkil		 Bitis
Talingogngog Talinga
Ngaspak
Nguraspak		 Ngimot
Kamolmog Kamot
Malsok Mata
Alintak
Alimantak		 Payo
Kabangkayan
Hawak
Tindos, lamasdak
Tulak
Sapagtok
Sapatos
Kalasbot
Kalayo
Kawalwag
Kawali
Sarigwal
Sarawal
Tasik
Asin

Mga Numero[liwaton | liwaton an gikanan]

Mga Numero[liwaton | liwaton an gikanan]

May duwang klase nin pagpapangaran kan mga numero sa Bikol. An katutubong tataramon na Bikol asin an tataramon na espanyol. Sa pangkagabsan, an tataramon na bikol, minagamit an terminong espanyol sa mga pag tukoy kan oras arog kan Alas singko (5 o'clock)'. Mantang, an mga katutubong termino mababasa sa mga libro. Maririsa man an terminong Espanyol sa pagpresyo.

One-half.
Kabangâ
One.
Sarô/Uno
Two.
Duwá/Dos
Three.
Tuló/Tres
Four.
Apát/Kwatro
Five.
Limá/Singko
Six.
Anóm/Sais
Seven.
Pitó/Syete
Eight.
Waló/Otso
Nine.
Siyám/Nwebe
Ten.
Sampulò/Dyes
Fifteen.
Kaglimá/Kinse
Twenty.
Duwampulò/Beynte
Twenty-five.
Duwampulò may lima/Beynte singko
Thirty.
Tulompulò/Treynta
Thirty-five.
Tulompulò may limá/Treynta y singko
Forty.
Apát na pulò/Kwarenta
Forty-five.
Apát na pulò may lima/Kwarenta y singko
Fifty.
Limampulò/Singkwenta
Fifty-five.
Limampulò may limá/Singkwenta y singko
Sixty.
Anóm na pulò/Sisenta
Sixty-five.
Anóm na pulò may limá/Sisentá y singko
Seventy.
Pitómpulò/Sitenta
Seventy-five.
Pitompulò may limá/Sitenta y singko
Eighty.
Walompulò/Otsenta
Eighty-five.
Walompulò may limá/Otsenta y singko
Ninety.
Siyám na pulò/Nobenta
Ninety-five.
Siyám na pulò may limá/Nobenta y singko
One-hundred.
Sanggatós
One-thousand.
Sangribo
Ten-thousand.
Sangyukot (Suanoy na Bikol) [6]
One-million.
Sanglaksa' (Suanoy na Bikol)[7]

Iba pang mga tataramon na Bikol sa kapatagan[liwaton | liwaton an gikanan]

Hilingon man[liwaton | liwaton an gikanan]

Mga toltolan[liwaton | liwaton an gikanan]

  1. ↑ 1.0 1.1 Bikol, Central in Philippines Websityo kan Joshua Project
  2. ↑ Bicolano, Central Ethnologue
  3. ↑ McFarland, Curtis D. The Dialects of the Bikol Area. Ph.D. dissertation. New Haven: Dept. of Linguistics, Yale University, 1974.
  4. ↑ Mintz, Malcolm W. (1971). Bikol Dictionary. University of Hawaii Press. doi:10.2307/j.ctv9hvs8j. ISBN 978-0-8248-7891-7. 
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Malcolm W Mintz. BIKOL DICTIONARY: Incorporating the 17th century Vocabulario de la lengua Bicol Marcos de Lisboa
  6. ↑ Lisboa, Marcos de. Vocabulario de la lengua bicol.1865.[1]
  7. ↑ Lisboa, Marcos de. Vocabulario de la lengua bicol. 1865. [2]

Mga panluwas na takod[liwaton | liwaton an gikanan]

Pinaghugot gikan sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tataramon_na_Bikol_Sentral&oldid=211624"