Jump to content

Literaturang Bikolnon

Magdagdag nin link
Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
Katiriponan nin mga librong Bikolnon sa taonan na Aklat Ani sa Legazpi

An literaturang Bikolnon o panurat Bikol (Ingles: Bicol literature, Tagalog: panitikang Bikol) iyo an mga panurat kan mga Bikolnon. Bilang sarong etnolinggwistikong grupo, igwa ining sistema asin tradisyon nin pagsurat na masususog pa bàgo an kolonisasyon. Alagad, pinarà kaini an katutubong pagsurat.[1] Nagtataram an mga Bikolnon nin mga tataramon na Bikol na binibilog nin walong tataramon, tulong tataramon na Agta na harani nang maparà, siring man tataramon na Masbatenyo, asin mga tataramon na Sorsoganon na kapamilya nin mga tataramon na Bisaya.

Gapo nin Monreal

[baguhon | baguhon an source]
An Gapo nin Monreal, iyo an tampok sa seksyon nin "Baybayin" sa Museo Nasyonal kan Antropolohiya

Sarô an basahan kan mga Bikolnon sa dai mababâ sa kag-anom (16) na mga kurit o iskrip na igwa an Filipinas. Inaapod na guhit an lambang kurit o katumbas kan letra asin patanog sa Latin.[2][3] Bago an kolonisasyon, nagsusurat an mga ninuno gamit an dahon, kawayan asin iba pang materyal gamit an matarom na panurat. Pinupunasan nin abo an naukit na mga guhit tanganing urog na maglataw an mga karakter. Naggamit man nin kawayan na hinagisan tanganing humimpis sagkod tagok o digtâ nin tinanom tanganing makasurat sa mga mahihimpis na materyal siring kan dahon.[4]

An gapo na igwang guhit, midbid man bilang gapo nin Monreal o Rizal, sarong lapnad na gapo na igwa nin karakter agid sa Basahan. Nakua ini kan kaakian sa Rizal Elementary School sa Isla nin Ticao sa banwaan nin Monreal, Masbate. Ini dating ginagamit na mapahidan nin sapatos asin tsinelas kan kaakian asin ngunyan yaon na sa Museo Nasyonal kan Filipinas. Igwa ining gabat na 30 kilos, hibog na 11 sentimetros, labang 54 sentemetros asin lakbang na 44 sentemetros, mantang an saro pang pidaso kaini igwa nin hibog na 6 cm., labang 20 cm. asin lakbang na 18 cm.[5][6]

Mangiriba-ibang suanoy na panurat kan mga katutubo kabali an Basahan kan mga Bikolnon

Pataram na literatura bàgo an pananakop

[baguhon | baguhon an source]

Sarô sa mga suanoy na tradisyon kan mga Bikolnon iyo an tigsik o kansíng. Ini sarong suanoy na porma nin halìpot na rawitdawit na minapahilíng kan natural na talento kan mga Bikolano sa pagberso. Sa modernong panahon, kompwesto ini nin duwa o abot apat na taytay na igwang walong silaba o sobra pa. Lambang sarô kaini igwang eskimang sarong sarambit o mono-rhyme.[7][8] Pabiglâ na tinitìyaw o inginungusò ini sa atubangan nin pagtiripon. Ini haros makangingirít, o igwang "piltik" sa siisáy man na pinapatamáan. Nahihimò na "sarambít" o arangay sa paririkasan na pagkawingkawíng kun mahusay an paratigsík. Ginigibo ini sa abatayo (urugmahan asin irinoman) naglilibot sa aragitong, minatindóg dangan minatigsík asin kaipohan tulos na masimbág kan sarô man na daíng abala. Ini dapat halìpot saná, panô nin maragsíp na subá o pagsugót. Sa siring na kamugtakan, dai pwede an halawig na pagtaram na garo na nag-uusipón, huli ta siring sa basong naglilibot, makakantiyawan an paratigsik asin mapapatukaw.

An ariwagâ sarong sarabihon na parating nasasambit, popular asin panô nin kadunongan. An mga ini paratì hale sa sentido komon o batay sa agi-agi asin dunong kan banwaan. Ini minagamit nin tataramon na an kahulogan padupyas, sinasambit an sarong pasayod alagad iba an pakahulogan. Paratì haralì mansana sa kataraid na mga lenggwahe o kultura o naglakop sa paagi nin magkapirang tataramon. Sa Sulnopan, an Bibliya asin Daan na Latin iyo an nagpawarak nin kadakuldakul na ariwagâ sa kahiwasan nin Europa dawa nganì na sa lambang kultura may sadiri siyang mga ariwagâ batay sa kolektibong eksperensya kan banwâ.

Sa Vocabulario de la Lengua Bicol, mayo narehistro an katagang "ariwaga" alagad posible an taramon na ini nagsanga hale mansana sa katagang, "arauiga" (arawiga) na sarong entri sa Vocabulario:

que habla por circunloquios o rodeos, (an pagtaram na dakul pasiko'siko asin bakong direktahan) na kun iisipon arog kaiyan an parating pasayod/padaprig kan sarong ariwaga, sa pahina 32 (Bicol-Espanol, enot na seksyon); sa pahina 29 (Espanol-Bicol, ika-2 seksyon), siring man sinabi decir algo con rodeos.

Ipinalagdâ an Vocabulario de la Lengua Bicol na hinaman ni Padre Marcos de Lisboa sa imprenta kan Nuestra Senora de Loreto en el pueblo de Sampaloc kan 1754. Liwat ining ipinaimprenta kan 1865 ni Obispo Francisco Gainza kan Nueva Caceres sa Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas, sa Manila.

Mabulawan na Panahon kan Literaturang Bikolnon (1880-1940)

[baguhon | baguhon an source]

Ikinokonsiderar ni Maria Lilia Realubit bilang Mabulawan na Panahon kan Literaturang Bikolnon an peryodong ini kan nagpoon an pagpublikar nin mga panurat gamit an sadiring tataramon si Mariano Perfecto huli sa pagkakamuknâ kan Imprenta de Nuestra Señora de Peñafrancia, an pinakainot na imprenta sa rehiyon.[9][10]

Si Mariano Perfecto

Binikol ni Jose Calleja Reyes sa librong Bikol Maharlika (1992) an kabtang kan Ibalong, an minimidbid na epiko kan rehiyon Bikol. Dai determinado kun siisay an kagsurat kan Kastilang tekstong kaini na magugunò sa artikulong "Breve noticia acerca del origen, religion, creencias y supersticiones de los antiguos Indios del bicol" ni Padre Jose Castaño (namundag 1854) na napalakip sa Archivo del bibliofilo filipino, Vol. I, na pinagtipon man ni Wenceslao Retana asin ipinublikar kan Imprenta de la viuda de M. Minuesa de los Rios duman sa Madrid, Espanya, taon 1895. Alagad taon 1996, sinurat ni Merito Espinas an Ibalong kun sain nasambit niya na si Fray Bernardino Melendreras (1815-1867) an nagsurat sa Kastila nin sarong orog-orog (poesia) dapit sa antigong kinaugalean kan mga Indio sa Albay, na tituladong Ibal, sarong 400-na-pahinang manuskrito na kun sain nagsapî si Castaño kan rawitdawit na Ibalong na nakalakip sa artikulong ginibo niya asin ikinaag ni Retana sa Archivo (1895).

Si Gaudencio Cecilio, kagtogdas kan Cecilio Press

Si Mariano Perfecto iyo an minimidbid na "Ama kan Literaturang Bikol" siring man kan Literaturang Hiligaynon.[11] An pinakainot na babasahon sa tataramon na Bikol iyo an peryodikong An Parabareta na nagluwas kan 1899 sa saiyang pagmahala. Kaiba sa mga taga-ambag digdi iyo sinda Mariano Nicomedes, Emeterio Abella, Joaquin Teodorico asin iba pa. Si Casimiro Perfecto pinag-imprenta sa Libreria y Imprenta Mariana an magasin na Calendariong Bicol, dating Almanaque Calendariong Bicol (1921-1953). Katuyohan kaining magtaong bareta asin mga prognostiko sa aro-aldaw na gibo-gibo kan mga parauma asin mga kagharong. Ini nag-akò man nin mga rawitdawit asin mga usipon sa pagpakusog kan literaturang Bikol. Ipinadagos an publikasyon kan Cecilio Press na rugaring ni Gaudencio Cecilio. An mga bantogan na parasurat sa Bikol siring ka Manuel Salazar asin Luis Dato asin dakol pang iba nag-aarambag digdi kan saindang mga panurat.

Taon 1940 ipinagpublikar an Ibalon: Monografia historica de la region bicolana ni Mariano Goyena del Prado, an "undisputed authority on language, folklore and history of the Bikol region" sosog ki Maria Lilia Realubit huli ta si del Prado an pinakainot na Bikolano na nagsurat nin hararom dapít sa kultura, salaysáy asin tataramon kan ronang Bikol. Ipinalis ini ni Realubit sa gikan sa Kastila pasiring sa Ingles kan 1981 sa titulong Ibalon: Ethnohistory of the Bikol Region. Palibhasà marháy sa Espanyol kinuá si del Prado asin Antonio Salazar kan Comision nin Centenario Ni Jose Rizál, sa pag-Bikol kan mga tukdâ ni Jose Rizal. Sa saindang paghingowa, an Noli Me Tangere asin El Filibusterismo kadungan an mga rawitdawit ni Rizal naipalagdâ kan 1962 sa pagromdom kan sentenaryo kan heroe kan Filipinas.

Panurat Bikolnon pakalihis kan Inot na Gerang Pankinàban

[baguhon | baguhon an source]

Sarô sa may pinakadakol na sinurat asin tinukda sa lenggwaheng Bikol kan saiyang henerasyon iyo si Rosalio Imperial, Sr. (1902–1978). Maigot siyang paraambag sa mga publikasyon na iniimprenta kan Cecilio Press. An saiyang karera sa pagsurat nagpoon kan huring parte kan dekada 1920 kan siya buminalik sa Naga, Camarines Sur. Nagin aktibong siyang taga-ambag nin mga rawitdawit, usipon sa Sanghiran nin Bikol asin sa Calendariong Bicol. Siya nagin man alkalde kan munisipyo kan Naga kan Enero sagkod Desyembre 1941, mga taon na gayong pag-aaboton an mga Hapon.

Kan Inot na Gyerang Pankinaban sagkod pagkalihis kaini, nagin maipo an publikasyon bakô sana sa rehiyon. Si Luis General, Jr. nagpalagdâ nin libro laman an saiyang mga rawitdawit kan Panahon nin Hapon pakalihis na kan gyera, an Serenade to a Stoic & other poems. Pinaghimò niya sagkod pag-iriba n libro Readings on Bicol Culture kan dekada 1970. Pinag-adalan ni Leonor Dy-Liacco an bokabularyo asin gramatika kan tataramon na Bikol kun kayâ naisurat niya an Bikol Syntax kan 1956. Tinipon man ni James O'Brien kan Ateneo de Naga an mga suanoy asin kontemporanyong usipon asin panurat dangan ipinublikar sa sarong librong inapod na The historical and cultural heritage of the Bicol people kan 1968. Ini nagin librong-adalan kan mga estudyante sa unibersidad sagkod sa presente. Tinugdas niya man an panliteraryong polyetong An Maogmang Lugar.

Ipinagpublikar ni Realubit an Bikol Dramatic Tradition (1978), Bikols of the Philippines (1984) asin Bikol Dramatic Tradition (1989) dangan an librong Bikol Literary History (1999) kun sain nakasaysay an agi-agi kan panurat Bikolnon. Siring man, sa saiyang pagsaligsig sa panurat Bikolnon, nahaman an Bikol Literary History (2001), Haliya Anthology of Bikol Poets and Poems (2004) asin Bikol Literary History (2004).[12] Kan Pebrero 2011, ipigbungsod niya an saiyang Bikol Poetry Galore At Last A Report, sarong kritika sa mga bagong rawitdawit. Mantang si Jaime Malanyaon, ipinalagdâ man an Tambobong Nin Mga Piniling Tataramon sa Bikol (Bikol-English Thesaurus) kan 1990 asin an Istorya kan Kabikolan (Kabikolan: A History) kan 1991.

Kasararoan nin mga parasurat asin hunglonan sa pagsurat

[baguhon | baguhon an source]
Si Ma. Lilia Realubit, an kagtugdas kan Kabulig

Sarô sa mga suanoy na kasararoan nin mga parasurat na Bikolano iyo an Academia Bicolana na minuknâ kan 1927 ninda Padre Luis Dimarumba, Casimiro Perfecto, P. Jose Ofrasio, Mariano Nicomedes, Lorenzo Rosales, Francisco Celebrado, asin iba pa. Itinugdas ini sa pagmamarô, pagpatalubò asin pagpagantad kan tataramon na Bikol. Igwa ining pahayagán nin kaburunyogán na inapod na Sanghiran nin Bikol.

An Kabikolan Cultural Association o Kabikolan sarong kaburunyogán nin mga parasurat asin mga paraadál kan kulturang Bikolnon itinugdás kan Oktobre 24, 1969 na Leonor Dy-Liacco na pinamayohan niya bilang presidente nin 22 na taon, Fr. James O'Brien SJ, asin iba pa.[13] Nagkaigwa ining publikasyon na ipinalalagdà an mga panurat na Luis General, Jr., Jaime Malanyaon, Danilo Gerona, Ramon Olaño, Jr., P. Eduardo Lucero, P. Rustico Burce, Alfredo Tria asin iba pang mga parasurat, mga Bikolista asin historyador sa Camarines Sur.

Minimidbid bilang "Ina kan Literaturang Bikolnon" si Maria Lilia Realubit na resipyente kan gawad na Alagad ni Balagtas kan Unyon ng Mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) asin kag-akò kan National Book Award kan 1987 para sa saiyang librong Philippine Drama: Twelve Plays in Six Regional Languages. Siya an inot na kagsurat nin kasaysayan kan literaturang Bikolnon. Taon 1993 pinanginotan ni Realubit an pagpadalagan kan pinakainot na hunglonan sa pagsurat sa Kabikolan na ginibo sa Syudad nin Naga. Sa paagi kan Nasyunal na Komisyon para sa Kultura asin kan Arte (NCCA) asin lokal na gobyerno ginibo an worksyap na binalihan ninda Elsa Mampo, Honesto Pesimo, Jr., Agapito Tria, Gabriel Bordado, Frank Peñones, Jr., Xavier Olin, Angela Oliver, Marc, Lopez, Selina Alano, Mara Boucher, Magus Tapales, asin Rudy F. Alano. Itinugdas ni Realubit an Kabulig Bikol Writers Association antes kaini.[14]

Bàgo matapos an Ika-20ng Siglo, kan ikatulong gatos na taon kan debosyon ki Nuestra Señora de Peñafrancia, pinadrinohan kan lokal na gobyerno nin Syudad nin Naga an 1999 Bikol Poetry Writing Contest: Mga Tula Para ki Ina kun sain kabali sa nanggarana sa Peñones asin Estelito Jacob.

Panurat Bikolnon sa Ika-21ng Siglo

[baguhon | baguhon an source]

Pinag-organisar ni Jazmin Llana an Pagsurat Bikolnon, sarong komperensya nin mga paratukdô asin parasurat na Bikolnon kan 2000 sa Unibersidad nin Aquinas, sa Syudad nin Legazpi, Albay. Poon kaidto, ginigibo ini lambang apat na taon sa mga unibersidad asin kolehiyo sa rehiyon: Unibersidad nin Aquinas (2000, 2004), Naga College Foundation (2008), Ateneo de Naga na Unibersidad (2012) asin kan 2017 imbes na 2016 sa Camarines Sur Polytechnic Colleges (CSPC) sa Nabua, Camarines Sur. Itinulod niya sa unibersidad an pagbali sa kurikulum an pagtukdô nin Bikol. Namuknâ man an Su'pay na ginibo taon-taon sagkod na malipat si Llana sa De la Salle University.[15]

Idineklara ni Marne Kilates sa pinakainot na Pagsurat Bikolnon kan 2000 an kagadanan kan kontemporanyong literaturang Bikolnon.[16] Kagduwang taon an nakalihis kaini, saiyang tinungkosan na an panurat Bikol iyo idtong mga panurat dapit sa rehiyon Bikol,[17] dawà na dai isinurat nin sarong taga-Bikol asin bakô sa mga tataramon na Bikolnon. Sa ikaapat na edisyon na ini kan rehiyonal na komperensya kan 2012 sa Ateneo de Naga na Unibersidad, na inapod nang Pagsurat Bikol 4, siring man an pusog an pagtubod kan mga Bikolanong parasurat nangurog na idtong nasa luwas kan rehiyon arog ni Alvin Yapan asin Tito Valiente. Para ki Kilates:

An panurat Bikol iyo an rawit, nobela o kathâ na nakasurat dapit sa Bikol. Dai kaipohan yaon sa tataramon na Bikol, asin nin sarong Bikolnon, alagad dapit sa Bikol. Boot sabihon, kun yaon sa Bikol o sarong Bikolnon an karakter an sarong halìpot na usipon, manunungod ini sa Bikol. (Bicol literature is poetry, novel or fiction written about Bicol. Not necessarily in the Bicol language, not necessarily published in Bicol, and not necessarily by a Bicolano, but it’s about Bicol. Meaning, if it’s a short story, the setting is in Bicol or its character is a Bicolano. It’s about Bicol.)[18]

Sa ginibong Pagsurat Bikol 5 sa Camarines Sur Polytechnic College kan 2017, kun sain nagin tagapagtaram giraray si Kilates, saiyang inakò na dai siyang awtoridad kun ano an estado kan panurat Bikol huli sa kadiit an saiyang naisurat sa tataramon na Bikolnon, asin kadiit an kaaraman niya sa mga isinusurat ngunyan sa rehiyon.[19] Para ki Godehardo Calleja na naka-base sa Ottawa, Kanada asin pinapadalagan an Aklat Ani sa Legazpi, sarong taonan na book fair sa Museo kan Syudad nin Legazpi, Albay, an literaturang Bikolnon na ipigbabali niya sa okasyon iyo an mga publikasyon na yaon sa mga tataramon na Bikol, dapit sa Kabikolan asin/o isinurat nin sarong Bikolano.[20][21]

An publikasyon na Burak (2005) ni Godehardo Calleja

Dekada 1990, nagpoon nang magpublikar kan Burak, an Dahon Panrawitdawit, sarong manarong-pahina nin panliteraryong polyeto si Godehardo Calleja. Naipalagdâ niya an tinipon na mga polyeto kan 2003 sa Sarong rambong na Burak [#1-#50] asin nasundan ini nin nagkapirang edisyon: Paburukadon sanggatos na Burak [#51-#100] (2004); Bulawan baga, Burak palan [#101-#150] (2005); Burak muna bago bunga [#151-#200] (2007); Mga Burak sa Kadlagan [#201-#250] (2008); Sampulong taon kan Burak [#251-#300] (2009); Burak kan satuyang kamuyahan [#301-#350] (2010); Sa mga Burak, naglalayaw-lyaw [#351-#400] (2011); asin Burak na magigi pa [#401-#450] (2012). An mga kathang literaryo kan mga Bikolano na inaakò digdi bakô sana gikan sa Kabikolan alagad dawà sain na parte kan kinàban.

Poon 2003 sagkod 2006, si Rudy Alano nagin representante kan Bikol sa Nasyunal na Komisyon para sa Kultura asin kan Arte (NCCA) sa mga Arteng Panliteratura.[22] Sa Syudad nin Naga minuknâ an Kabulig-Bikol na saiyang pinamayohan. Kaapíl digdi sa Frank Peñones, Jr., Gabriel Bordado, Honesto Pesimo, Jr. asin iba pa.[23] Bago kaini, hinihimò ninda Pesimo, Estelito Jacob asin Rizaldy Manrique an sarong grupo na aapodon na Barukikik. Kabali man digdi sinda Marissa Reorizo-Redburn, Judith Balares-Salamat asin Kristian Cordero. An suminunod na mga pamayo kaini iyo sa Estelito Jacob asin Vic Nierva bàgo magadan an organisasyon kan 2012.[24][25][26][27] Si Paz Verdades Santos ipinalagdâ an librong Hagkus: Twentieth Century Bikol women's Writers (2003).

Juliana Arejola-Frajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol

[baguhon | baguhon an source]

Namuknâ man an Juliana Arejola-Fajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol sarong rehiyonal na worksyap para sa mga nagpopoon na magsurat sa literaturang Bikolnon. Namuknâ ini taon 2004 sa pagromdom ki Juliana Arejola-Fajardo asin pinapadalagan ini kan Arejola Foundation for Social Responsibility. Pinamamayohan an workshop ni Carlos Arejola sagkod 2012.[28] Huring ginibo an worksyap kan 2012 sa Crown Hotel sa Syudad nin Naga asin dai na nasundan liwat.

Mga organisasyon

[baguhon | baguhon an source]

Tulo pang organisasyon an namuknâ sa dekadang ini sa Kabikolan. Inot, an An Banwa: Kultura buda Artes kan Tabaco (ABKAT) sarong kasararoan nin mga artistang taga-Syudad nin Tabaco, Albay na namuknâ kan 2005. Tinugdas ini ninda Richard Madrilejos sagkod Frederick Maurice Lim sa katuyohan na magkaigwang sarong grupo na magtataong doon sa mga aktibidad na manungod sa mga proyektong pangkultura asin mga arte sa syudad sagkod probinsya. Ikaduwa, an Sumaro Bikolnon itinugdas kan 2007 na binalihan nin mga parasurog asin paratulod kan lokal na kultura sa probinsya nin Camarines Sur siring ninda Jose Barrameda, Danilo Gerona, Jose Fernando Obias, Ramon Olaño, Jr., Carlos Arejola, Kristian Cordero asin iba pa. Mantang an sarô pang organisasyon na nagsuprang sa dekadang ini iyo an Parasurat Bikolnon (PB), sarong kasararoan nin mga parasurat na Bikolano sa Camarines Sur[29][30] na itinugdas kan Abril 17, 2010 sa kamàwotan na "masimbagan an pangangaipo sa pag-adal asin pagmidbid sa marhinal na mga parasurat".[31] Igwa ining mga kabtang na organisasyon sa Calabanga, Camarines Sur[32], Syudad nin Iriga, asin Virac, Catanduanes.[33]

Sinalidahan ni Carlos Arejola si Alano bilang representante kan Sur nin Luzon sa NCCA NCLA taon 2007 sagkod na nailihir liwat kan 2010.[34][35] Ipigtugdas niya an Pintakasi kan Literaturang Bikolnon, an taonan na pagtiripon kan mga parasurat kan ronâ lambang bulan nin Pebrero bilang pagselebrar kan Philippine Arts Month sa Pili, Camarines Sur. Sa laog kan saiyang termino, durungan na naipublikar an inot na libro kan mga Bikolanong parasurat arog ka Jose Jason Chancoco, Honesto Pesimo, Jr., Aida Cirujales asin iba pa kan 2009.

Mga antolohiya

[baguhon | baguhon an source]

An magasin na Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura ipinagpalagdâ liwat 2008 sa katuyohan na itulod kan arte, literatura sagkod kultura Bikolnon. Nagluwas an inot na tomo kan 12-pahinang babasahon na pinapakarhay na Estelito Jacob, Honesto Pesimo, Jr. asin Marissa Reorizo-Redburn taon 2004.[36][37] Laman kaini an mga bareta manunungod sa kultura asin kaalingan sa paagi nin literatura asin arte-biswal.[38] Ipinalagdâ man kan Sumaro Bikolnon an An Tambobong nin Literaturang Bikolnon, sarong publikasyon nin mga rawitdawit sa mga tataramon sa Bikol nin mga kagubay na Bikolanong parasurat.[39] Laman kan publikasyon an katiriponan nin manlainlain na rawitdawit sa diyalektong Bikol Naga, Legazpi sagkod Partido kan tataramon na Bikol Sentral, Bikol Sur na Catanduanes, Rinconada Bikol, siring man sa Sorsogoanon Waray asin Masbatenyo. Sa kabilogan, igwang sanggatos may walompulo-tulong (183) panurat nin pitompulo-duwang (72) paraambag an naitampok sa tulong luwas kan publikasyon poon 2010 sagkod 2011.[40][41][42]

Taon 2012

[baguhon | baguhon an source]

Sa diskurso ni Jazmin Llana kan 2013 sa UMPILAN, sarong serye nin harampangan dapit sa mga literatura kan Filipinas na pinag-organisar kan Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL), tinawàn niyang reparo an iriwal kan mga parasurat sa rehiyon.

"‘May kulo sa ilalim’ – ito ang nais kong sabihin tungkol sa panitikang Bikol. Ang palasak na pakahulugan nito sa aking pagkakaintindi ay ang pagkimkim ng isang lihim na ayaw na ayaw ipaalam sapagkat nakakahiya o hindi alam ng mismong mayroon nito o ayaw niyang bigyang pansin o tanggapin."—Jasmin Llana (Enero 28, 2013)[43]

Ipinublikar kan Parasurat Bikolnon an Ortograpiya Bla Bla Bla! (2012) sarong antabay sa ortograpiya, pagbaybay asin paggamit nin mga diyakritiko para sa tataramon na Bikol Sentral kan 2012.[44] Duwang taon an makalihis, ipinaluwas man kan Ateneo de Naga na Unibersidad an Guide to Bikol Orthography ni Wilmer Joseph S. Tria.[45] Kan parehong taon, ipinagpublikar ni Jerry Adrados an diksyunaryong Daratangan na Olay: Common Language of Bikolnon (2012) laman an mga tataramon na Bikol na tinampadan sa tataramon na Ingles asin Tagalog.[46] Ipinalagdâ kan Salabay asin An Banwa: Kultura buda Artes kan Tabaco (ABKAT) an mga koleksyon nin mga rawitdawit nin mga bagong parasurat. Siring man, an librong pan-aking nakasurat sa Bikol, Ingles asin Tagalog/Filipino, ipigpublikar ni Carlos Arejola kan 2012. Parte ini kan trilohiya nin mga librong Boom, Boom, Boom An Mga Aki kan Camarinezoom.

Pinag-reorganisar man kan 2012 an Sumaro Bikolnon[47] asin an Kabulig-Bikol. Nagin bàgong pamayo kan nainot si Ramon Olaño, Jr. mantang si Estelito Jacob man an naging bàgong presidente kan huri kaiba sa Frank Peñones Jr., Honesto Pesimo Jr., Marissa Reorizo-Redburn, Rizaldy Manrique asin Paz Verdades Santos bilang mga myembro.[48]

Taon 2013 matapos an duwang termino ni Carlos Arejola bilang representante kan Sur na Luzon sa NCCA NCLA (2007-2010; 2010-2013), siya sinalidahan ni Frank Peñones, Jr. Sa parehong taon, ipinagpublikar an antolohiyang Hagong: Mga Osipon na pinakarhay ninda Paz Verdades Santos asin Frank Peñones, Jr.[49]

Nagpoon na man na ipaluwas sa takilya an manlainlain na pelikulang Bikolnon na independyenteng iprinodusir arog kan pelikulang Posporo (2013) ni Bernardo Miguel Aguay, Jr. asin Angustia (2013) ni Kristian Cordero.[50]

Nagluwas man an Girok: erotika (2017), an pinakainot na antolohiya nin mga erotikang Bikol asin an pinakainot an publikasyon kan Kabulig-Bikol bilang organisasyon.

Mga bagong parasurat

[baguhon | baguhon an source]
Juliana Arejola-Fajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol kan 2012, an ultimong edisyon kan worksyap

Pinapadalagan kan Parasurat Bikolnon poon kan 2011 an Saringsing Writers Workshop sa Camarines Sur katuwang kan mga lokal na gobyerno asin manlainlain na institusyon asin organisasyon sa probinsya. Ginigibo ini tuyong tig-init bàgo an anibersaryo kan organisasyon maliban kan 2011 asin 2014.[51] Ipinublikar man kan parehong taon an librong Sagurong: 100 na Kontemporanyong Rawitdawit sa Manlain-lain na Tataramon Bikol na pinakarhay na Paz Verdades Santos asin Kristian Cordero.[52] Ginibo an ultimong edisyon kan Juliana Arejola-Fajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol kan 2012 sa New Crown Hotel, Syudad nin Naga.

Pinonan ni Jerome Hipolito kan 2014 an CBSUA Writers Workshop (CBSUAWW), sarong hunglonan nin pagsurat para sa mga estudyante kan Sentral na Bikolanong Unibersidad nin Estado kan Agrikultura (CBSUA) sa banwaan nin Calabanga, Camarines Sur. Sa parehong taon, ginibo an inot na TALA Poetry Workshop na ginibo kan sa Ateneo de Naga na Unibersidad.[53] Taon 2017, minuknâ an San Miguel Bay Writers Workshop (SMBAWW)[54] sarong ekstensiyon na programa kan Kolehiyo kan Edukasyon kan CBSUA para sa mga parasurat hali sa mga banwaan nin Canaman, Magarao, Bombon, Calabanga, Tinambac asin Siruma, mga munisipalidad na harani sa Baya nin San Miguel sa probinsya nin Camarines Sur asin iyo man an mga komunidad na pinagseserbihan kan institusyon.

An Better Living Through Xeroxography Naga (BLTX Naga), sarong kabtang kan Better Living Through Xeroxography sa syudad nin Naga ginibo kan 2016. Pinònan ini ninda Jay Salvosa asin Ahj Eufracio kan Hulyo 30, 2016 pakatapos na makapagtisipar sa BLTX sa syudad nin Quezon.[55] Dawà na nakabandera an sinyal numero uno huli sa bagyong paaboton, ginibo an tiripon na inapod DIYos Mabalos! sa Anthosia Café sa syudad nin Naga. Sinundan tulos ini bàgo matapos an taon sa parehong establisyemento. Tulos beses nang ginigibo ini sa syudad kun sain an pinakahuri ginibo sa Kape Naga kan Desyembre 15, 2017 mantang nakabandera an sinyal numero 2 sa Camarines Sur. An aktibidad tiripon nin mga lokal na parasurat, parakurit asin iba pang artista sa rehiyon Bikol tanganing makapaghiras kan saindang mga suru-sadiring gibong babasahon, komiks, padukot, poster asin manlainlain na obra na kadaklan naiprodusir gamit an pagpapakopya sa paagi nin siroksograpiya o iba pang baratong paagi nin reproduksyon.

Gawad sa panurat Bikolnon

[baguhon | baguhon an source]
An tatak kan Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon (2004-2012)[56]

Sarô sa nagin rehiyonal na patiribayán sa pagsurat nin literatura sa mga tataramon na Bikol iyo an Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon (PTALB) o Premyo[57] na nagdalagan poon 2004 sagkod 2009, dangan binuhay-liwat kan 2012 asin 2016.[58][59] Taon 2009 kan piglunsar an Gawad ABKAT para sa Literaturang Tabaknon sa tabang kan lokal na gobyerno kan Syudad nin Tabaco. Sarô ining patiribayan sa pagsurat na inintrahan kan mga taga-Tabaco asin kan mga kataraning na banwaan.[60]

Nagtao si Bernardo Miguel Aguay, Jr. nin Gawad Obrang Literaturang Bikolnon (GOLB). An patiribayán nin mga panurat Bikolnon nangurog na sa rawitdawit, saysay asín usipon na ginigibo bulan-bulan sa Facebook nagdurar nin anom na bulan poon Abril sagkod Setyembre kan 2012. Minuknâ an patiribayán sa katuyohan na tàwan nin pagbisto an mga panurat nin parasurát na naaabot kan internet.

Pinadrinohan man kan 2013 kan Parasurat Bikolnon sagkod Bicol Mail an TigsTXT, sarong bulanan na patiribayan sa pagtigsik gamit an cellphone bilang behikulo. Siring man, igwa nin impromptu Tirigsikan poon kan 2010 sa Padurunongan, sarong taonan na patiribayan kan mga eskwela sa DepED Canaman District sa pakikipagtabangan kan lokal na gobyerno kan banwaan nin Canaman, Camarines Sur, asin iba pa.[61][62][63]

Kan 2016, ibinungsod kan Kabulig-Bikol an Kabulig Writers Prize, sarong premyo nin patiribayan sa pagsurat ni rawitdawit na erotika kun sain ginana ini ni Emmanuel Barrameda kan Virac, Catanduanes.

Toltolan

[baguhon | baguhon an source]
  1. ↑ Maria Lilia Realubit. Bikol Literature in the Philippines Archived 2021-03-08 at the Wayback Machine. Nasyunal na Komisyon para sa Kultura asin kan Arte (NCCA)
  2. ↑ Ancient Filipino writing systems that aren’t Baybayin Archived 2019-05-04 at the Wayback Machine. CNN Philippines (pighugot 2019-05-03)
  3. ↑ Baybayin, Kurdita, at iba pa: Origins and significance of native Philippine scripts Interaksyon (pighugot 2019-05-03)
  4. ↑ Paul Morrow. Baybayin - The Ancient Script of the Philippines Archived 2010-08-21 at the Wayback Machine.(dai na). Makukua man sa. Kinua kan 2019-05-03.
  5. ↑ Muddied stones reveal ancient scripts
  6. ↑ Romancing the Ticao Stones: Preliminary Transcription, Decipherment, Translation, and Some Notes
  7. ↑ An tigsik sa modernong panahon Bicol Standard (Pighúgot 2018-11-20)
  8. ↑ Textulang Pinoy contest The Filipino Express Online (Pighúgot 2009-11-06)
  9. ↑ Maria Lilia Realubit Bikol literature in the Philippines NCCA (pighugot 2015-06-24)
  10. ↑ Sto. Tomas, Irvin P., Parasurat Bikolnon Inc. Ortograpiya Bla Bla Bla! Antabay sa Ortograpiya nin Bikol Sentral (Don Quixote Press, 2012)
  11. ↑ Mariano Perfecto, Father of Bikol Literature Bicol Mail (pighugot 2015-06-24)
  12. ↑ Retired UP professor leads 'Premio' honores Bicol Mail (pighugot 2009-07-18)
  13. ↑ Gibon: Ateneo de Naga University Journal Archived 2009-08-12 at the Wayback Machine. Vol. 2 Nobyembre
  14. ↑ de Ungria, Ricardo M. Enriching Knowledge by Publishing the Regional Languages Asiatic, Unibersidad kan Pilipinas-Mindanao, Hunyo 2009, p. 29-30
  15. ↑ On Spotlight: Jazmin Badong Llana[permanent dead link] http://www.aq.edu.ph Archived 2020-03-11 at the Wayback Machine. (pighugot 2018-11-05)
  16. ↑ Kristian Sendon Cordero, Review, The End of National Cinema, UP Press, 2016
  17. ↑ Juan Escandor Jr.Bicol literature at the crossroads Philippine Daily Inquirer (pighugot 2019-05-03)
  18. ↑ Bicol literature at the crossroads Philippine Daily Inquirer (2018-11-04)
  19. ↑ Six memos to Bikol writers Bicol Mail (pighugot 2019-05-03)
  20. ↑ Aklat Ani sa Legaspi: Bikol book fair scheduled for February (pighugot 2018-11-04)
  21. ↑ Fifth Annual Bikol Book Harvest on March 12-13 in Legazpi City Archived 2019-07-25 at the Wayback Machine. (pighugot 2018-11-04)
  22. ↑ Rudy F. Alano sa Panitikan.com.ph (pighugot 2011-01-14)
  23. ↑ de Ungria, Ricardo M. Enriching Knowledge by Publishing the Regional Languages Asiatic, Unibersidad kan Pilipinas-Mindanao, Hunyo 2009, p. 29-30
  24. ↑ Writers become dancers at lolo’s bar Archived 2011-03-03 at the Wayback Machine. Dalityapi.com
  25. ↑ Paratukdo, Pagsurat Bikolnon 2008: A Teacher-Writer's Conference for Bicol Literature Archived 2020-09-29 at the Wayback Machine. Kolehiyong Fundasyon nin Naga (pighugot 2009-09-21)
  26. ↑ Panganiban Asin Santos, Pan-Aki Na! Yudi Man! Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura, BANGRAW/NCCA, Desyembre 2008, p. 7
  27. ↑ Tulong miembro kan Kabulig tinawan onra Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura, BANGRAW/NCCA, Desyembre 2008, p. 8
  28. ↑ 7th Pagsurat Bikol to honor Vincentian Schools' founders Vox Bikol (pighugot 2015-6-11)
  29. ↑ Elementary pupils compete in Padurunongan contest Archived 2013-01-28 at the Wayback Machine. Canaman.gov.ph (pighugot 2012-10-2)
  30. ↑ Bikol poets, performing artists converge for ailing poetess Archived 2011-10-15 at the Wayback Machine. Panitikan.com.ph (pighugot 2012-01-22)
  31. ↑ Kasaysayan kan Pagkakamukna Parasurat Bikolnon Inc. (2012)
  32. ↑ San Miguel Bay Writers Workshop now open to applicants Bicol Standard
  33. ↑ SurTe confers Gov. Cua honorary membership Archived 2018-10-23 at the Wayback Machine. Catanduanes Tribune Archived 2012-03-09 at the Wayback Machine.
  34. ↑ NCCA Sponsors Playwriting Workshop at Ragay, Camarines Sur Vox Bikol (pighugot 2009-09-05)
  35. ↑ 7th Pagsurat Bikol to honor Vincentian Schools' founders Vox Bikol (pighugot 2015-6-11)
  36. ↑ de Ungria, Ricardo M. Enriching Knowledge by Publishing the Regional Languages Asiatic, Unibersidad kan Pilipinas-Mindanao, Hunyo 2009, p. 30
  37. ↑ Bikol Literary Titles to be Launched on August 15 Vox Bikol (Pighúgot 2009-08-19)
  38. ↑ 5 Librong Bikol asin an Bangraw Magazine: An Pagbungsod Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura, BANGRAW/NCCA, Agosto 2009, p. 2
  39. ↑ A granary of poems about Bicol farmers Philippine Daily Inquirer (pighugot kan 2011-10-14)
  40. ↑ Ani nin mga Rawitdawit An Tambobong nin Literaturang Bikolnon, Tomo 1 Blg. 1 Canaman Cam. Sur (Marso 2010)
  41. ↑ Mga Yawit-yawit sa Tig-init An Tambobong nin Literaturang Bikolnon, Tomo 1 Blg. 2 Canaman Cam. Sur (Hulyo 2010)
  42. ↑ Mga Awit para sa Ina An Tambobong nin Literaturang Bikolnon, Tomo 1 Blg. 3 Canaman Cam. Sur (2011)
  43. ↑ UMPILAN: Panitikang Bikol, Jazmin Llana KALATAS: Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (pighugot 2016-6-25)
  44. ↑ Sto. Tomas, Irvin P., Parasurat Bikolnon Inc. Ortograpiya Bla Bla Bla! Antabay sa Ortograpiya nin Bikol Sentral (Don Quixote Press, 2012)
  45. ↑ Book on Bikol orthography launched Bicolmail.com (pighugot 2016-6-25)
  46. ↑ MAGBIRIKOL KITA: Ni Pay Henry Bicol Mail (pighugot [[2014]-2-6)
  47. ↑ Highlights in the history of Sumaro Bikolnon. Kabikolan at War.2017.
  48. ↑ An Evening of Bikol Erotic Poetry: From “Kitik” to “Girok” Bicol Mail (pighugot 2012-10-14)
  49. ↑ Ateneo de Naga Press releases anthology of fiction, book of poetry KALATAS (pighugot 2015-06-19)
  50. ↑ Cordero’s first full length film to premier in Manila and Naga Bicol Mail (pighugot 2015-06-27)
  51. ↑ Ten fellows to 7th Saringsing Writers’ Workshop named Archived 2019-08-21 at the Wayback Machine. Bicolmail.net (pighugot 2017-5-29)
  52. ↑ Santos, Paz Verdades asín Kristian Cordero Sagurong: 100 na Kontemporanyong Rawitdawit sa Manlain-lain na Tataramon Bikol (DLSU Press, 2011)
  53. ↑ Writers Company and the 1st Tala Workshop Archived 2016-02-21 at the Wayback Machine. Panitikan.com.ph (pighugot 2015-06-07)
  54. ↑ San Miguel Bay Writers Workshop now open to applicants Bicol Standard (pighugot 2018-08-02)
  55. ↑ Irvin P. Sto. Tomas. Pataratara. Ginisang Poesia 2: pinirilian na rawitdawit. Syudad nin Naga (Parasurat Bikolnon, 2017)
  56. ↑ Gikan an ladawan sa Balangibog
  57. ↑ 8th Premyo Tomas Arejola sa Literaturang Bikolnon now accepting entries Archived 2016-08-13 at the Wayback Machine. Panitikan.com.ph (Pighugot kan 2016-4-20)
  58. ↑ de Ungria, Ricardo M. Enriching Knowledge by Publishing the Regional Languages Asiatic, Unibersidad kan Pilipinas-Mindanao, Hunyo 2009, p. 29-30
  59. ↑ Premyo Arejola short-listed entries announced Panitikan.com.ph (Pighugot kan 2016-4-20)
  60. ↑ Enot na Gawad ABKAT para sa Literaturang Tabaknon Archived 2016-03-06 at the Wayback Machine. (gadan na an takod)
  61. ↑ TigsTXT: ANTABAY KAN PAGPADALAGAN KAN PATIRIBAYAN (pighugot 2012-12-Desyembre 29)
  62. ↑ TigsTXT: tigsik via text contest for February and March[permanent dead link] pighugot 2013-1-Enero 30)
  63. ↑ Parasurat Bikolnon. Uusipon Archived 2018-03-15 at the Wayback Machine.

Hilingon man

[baguhon | baguhon an source]
Kinua sa "https://bcl.wikipedia.org/w/index.php?title=Literaturang_Bikolnon&oldid=278823"